Ta’lim mazmuni va tilning ijtimoiy funksiyalari

1.2. Tilning mavjudlik shakllari

Til tizimi nutqda o‘z ifodasini turlicha topishi mumkin. Til tizimining ma’lum bir ijtimoiy ong vakillari (xalq, etnik, ijtimoiy guruh) tomonidan qabul qilingan varianti shu ijtimoiy guruhning til normasini tashkil qiladi.

Eng avvalo, umumxalq tili farqlanib, u barcha mavjud normalarning umumlashgan shaklidir. U o‘z tarkibiga quyidagi-larni oladi:

Adabiy til;

So‘zlashuv tili;

Hududiy dialektlar;

Dialektlarga mansub bo‘lmagan til birliklari;

Turli-tuman ijtimoiy dialektlar (kasbiy tillar, jargonlar, maxfiy korporativ tillar, tabaqaviy tillar).

Umumxalq tilining alohida variantlari ham tilning mavjudlik shakllari hisoblanadi. Ular bir-birlaridan material, til birliklarining tarkibi, ijtimoiy maqomi (ishlatilish doirasi), me’yoriy darajasi bilan farqlanadi.

Til variantlarining o‘zaro munosabatlari turli tillarda turlichadir. Odatda, muayyan xalqning adabiy tili ma’lum bir dialektning yoki o‘zaro yaqin dialektlarning umumiy normalariga asoslanib yaratiladi. Masalan, adabiy fransuz tili fransi dialekti asosida, ispan adabiy tili kastiliya dialekti, ingliz adabiy tili anglo-saks va yut dialektlari asosida (anglar, sakslar va yutlar Britan orollariga taxminan 450 – yillarda Germaniya hududlaridan ko‘chib kelishgan), rus adabiy tili o‘rta rus Moskva dialektlari asosida shakllangan, o‘zbek adabiy tili qarluq lahjasiga kiruvchi shevalarga asoslangan.

Adabiy til shakllangan davridan boshlab, o‘zi asoslangan dialektlardan olgan merosni saqlab keladi. Masalan, Italiya yerlarining uzoq muddat davomida mayda feodalliklarga bo‘linib turganligi sababli yagona davlat shakllangan davrlarda ham italyan tili uzoq payt mayda dialektlarning o‘ziga xos xususiyatlarini saqlab keldi. Buni akademik G.V. Stepanov obrazli qilib, «italyan dialektlari o‘rmoni» deb atagan edi (Stepanov 1976: 88).

Natijada, XIV asrda toskan-florit dialektlari asosida shakllangan adabiy italyan tili mamlakatning boshqa hududlaridagi dialektlardan ancha farq qildi. Xuddi shunday manzara olmon adabiy tili va olmon dialektlari (quyi nemis dialekti, «plattdoych», janubiy nemis dialekti va Berlin dialekti) o‘rtasida ham kuzatiladi.