Таълим йўналиши талабалар учун дарслик

ПИЧОҚ ТУРЛАРИ
Ўрта Осиёда пичоқ алохида рамзий маънода, яъни барча ёвузликлардан сақлаш маъносида масалан, «дандон сопли пичоқ» ва «каркесопли пичоқ» лар илоҳий ҳисобланган. Бу пичоқлар кишини инс-жинсдан, ёмонликдан асрашда мухим ахамиятга эга бўлган. Пичоқ дастасини ушлаш илон чақишидан, аёлларни эса фарзандсизликдан асрайди, деб ирим қилишган. Ушбу пичоқлар ҳозир ҳам ноёб, хатто усталар учун ҳам камёб ҳисобланади. Пичоқни ясаш жараёнида пичоқ, тиғини ўткирлаш учун ишлатиладиган сув томоқ oғриғи ҳамда юракни даволашда ишлатилган. Бундан ташқари каштачиликда, меъморлик безагида, сополчиликда пичоқни рамзий ҳолатда тасвирлайдилар. Бир томони ўткирланган, пластинкасимон кесувчи асбобни пичоқ деб юритилади.
Пичоқ қадимдан ишлатиб келинаётган асбоблардан бири бўлиб, уни тош, мис ва брон­задан ишланади. Пичоқ Ўрта Осиёда кенг тарқалган бўлиб, у тиғ ва дастадан иборат бўлади. Пичоқлар тузилишига кўра уч хил бўлади, яъни тўғри пичоқлар, қайқи пичоқлар ва бодомча пичоқлардир.
Тўғри пичоқ — қадимдан ишлатилиб келинаёт­ган пичоқ тури бўлиб, пичоқчиликда пичоқ тиғининг учи қайрилмай тўғри чиққан бўлади. Шунинг учун Марғилонда тўғри пичоқ деб юритилади. Асакада бу пичоқни рибан, Наманганда эса тўғри пичоқ ёки ханжар нусха деб аталади.
Қайчи пичоқ — пичоқчиликда пичоқнинг бир шакли бўлиб, тиғининг учи орқасига озгина қайрилган бўлади. Уни қиличак пичоқ, чақмоқи пичоқ деб ҳам юритилади.
Бодомча пичоқ — унинг орқа қирраси учидан тахминан 4—5 см.ча жойи ичига камалак бўлиб кирган бўлади. Қўқонда қозоқча, Марғилонда қозоқи, Наманганда бодомча ва қозоқча деб юритилади. Пичоқлар катта-кичиклигига кўра ўрта суямли, кезлик, болапичоқ ва чалабузар мардона пичоқ турларига бўлинади.
Ўрта суямли пичоқ — пичоқ турларидан бири бўлиб, тиғининг узунлиги ўртача суямда бир суям келадиган пичоқдир.
Кезлик пичоқ — пичоқчиликда болалар учун мослаб ясалган пичоқ. Уни бола пичоқ ва тўғри пичоқ деб юритилади. Қиз тўйида келиннинг укаси ёки жиянига куёв томонидан тўй пичоғи инъом этилган. Бу ҳам ўзбекларнинг миллий урф-одати бўлиб, анъана тариқасида авлоддан-авлодга ўтиб келган.
Бола пичоқ — қадимдан ишлатилиб келинаётган болалар учун мослаб ясалган пичоқ тури.
Чала бузар — пичоғининг тиғи бурзидан қайрилиб, дастасига ёпилган бўлади. Бу пичоқни қадимда қинига солиб белда осиб юрилган. Уни яна калла бузар, Чустда чала авзал деб юритадилар.
Мардона пичоқ — пичоқсозлар кишиларни ёшига қараб ҳар хил пичоқлар ишлаганлар. Катта ёшдаги кишилар учун ишланган пичоқларни «мардона пичоқ» деб юритилган. У турли-туман кўринишга эга бўлиб, ажойиб қилиб безатилади. Тиғи пўлатдан ясалган пичоқлар алохида ажралиб турган. Безатилишига қараб тўрт турга: яъни содда пичоқ, гулдор пичоқ, чилмих гулли ва зуфта пичоқларга бўлинади.
Содда пичоқ — қадимдан уй-рўзғор ишларида ишлатиладиган оддий пичоқ. Унга ҳеч қандай гул ёки нақш солинмаган, хашамсиз бўлади. У жуда кўп ишлатилади. Ҳар бир хонадонда кўриш мумкин.
Гулдор пичоқ— пичоқчиликда гулли пичоқ деб ҳам юритилади. Унинг даста ҳамда гул-солинган, чиройли пичоқ.
Чилмих гулли пичоқ — (қирқмих гулли пичоқ) пичоқчиликда пичоқ турларидан бири бўлиб, уни чилмиха пичоқ деб ҳам юритилади. Унинг дастасига чилмихлар қоқиб, гулдор қилиб ясалган пичоқ бўлиб, у қадимдан ишлатилиб келинади.
Руфта пичоқ — тиғининг юзи сидирғасига чархланган бўлади. Руфта тожикча руфта, яъни сидирилган маъносини англатади. Бу пичоқнинг юзига зок (аччиқ тош) суртилади ва ишлатиб ўтмас қилинса, ўткирлаш учун чархланмай қайралади. Марғилонда қайроқи лекин чархланадиган турки чархи деб юритилади. Қўқонда бу пичоқни руфта деб юритилади. Руфтани дами чархланмайди.
Дастасининг тузилишига кўра пичоқлар ёғоч сопли, суяк сопли, дандон сопли, ўн беш садафли турларга бўлинади.
Ёғоч сопли пичоқ — ёғоч суқма сопли, ёғоч сопли пичоқ деб ҳам юритилади. Суқмаси ёғочдан ишланган пичоқ тури.
Шоҳ дастали пичоқ — уни шоха, мугуз, мугуз дастали пичоқ деб ҳам юритилади. Бу пичоқни дастаси ҳайвон шохидан ясалган бўлади.
Дандон сопли пичоқ — бундай пичоқнинг сопи филнинг тиши ва суягидан тайёрланган бандига нақшлар бўлади. Дандон — тожикча тиш дегани. Бундай пичоқ.ларни нархи қиммат бўлган. Дандон сопли пичоқ қадимда илоҳий ҳисобланиб, кишини ёмонликдан асрашда аҳамиятга эга бўлган. Одамлар бу пичоқнинг дастасини ушлаганларида илон чақишидан, аёлларни эса фарзандсизликдан асрайди деб ишонганлар.
Ўн уч садафли пичоқ — бундай пичоқ дастасига ўн уч дона садаф кўз солинган. Шунинг учун бу пичоқни ўн уч садафли пичоқ деб юритилади. Худди шунингдек, ўн беш садафли пичоқ дастасига эса садафдан ўн беш дона гул солинган бўлади. Гул ўрнига кўз деб ҳам юритилади. Ясаш усулига кўра пичоқ­лар чуст пичоғи, қорғи, шаҳрихон пичоғи, пойтуғ пичоғи, бухороча пичоқ ва бошқалар бор.