Таълим жараёнининг умумлашган педагогик технологиялари (4С) Режа

^ 5.Репродуктив метод

Ўқувчилар кўникма ва малакаларни эгаллаши, шу билан билимларни ўзлаштиришнинг иккинчи даражасига эришиши учун ўқитувчи топшириқлар тизими орқали уларнинг ўзларига берилган билимларни бир неча марта эслатади. У топшириқлар беради, ўқувчилар эса топшириқларни бажарадилар – ўхшаш масалаларни ечадилар, намунага қараб турлайдилар ва туслайдилар. Ўқитувчининг неча марта ва қандай оралиқларда такрорлаши ўзининг қобилиятига, топшириқнинг қийин ёки осонлигига боғлиқ. 

^ Муаммоли бошлаш билан баён қилиш.

Ўқитувчи янги билимларни баён қилишни бошлашда муаммоли вазиятни яратса, кейин ўқув материалини анъанавий, ахборот усулида тушунтиради.

Муаммоли вазият фақат тушунтиришнинг бошида вужудга келтирилади,ўқув материалининг ўзи муаммони ҳал қилиш сифатида баён этилмайди. У энг оддий ҳисобланади ва муайян вақт давомида қўлланилади. Умуман олганда муаммоли вазиятни қандай тушунтириш ўқитувчининг иқтидори, тажрибасига чамбарчас боғлиқдир.

Муаммоли таълим талабаларнинг фикрлаш жараёнини ишга солиб, уларнинг мавҳум тафаккури, аналитик-синтетик фаолиятига ижобий таъсир кўрсатади, чунки, бу технология талабадан муаммо асосида баён этилган ўқув материалининг ечимини топишни тақозо қилади. Ўқувчилар материални тайёр ҳолда эмас, балки, ўзлари учун янги фактлар ва ҳодисаларни уларга илгари маълум бўлган билимларга таяниб таққослаш йўли билан тушунтириб боришлари керак бўлади. Ўқув жараёни талабалар тафаккурининг юксак фаоллигига эришиб, уларнинг мустақиллигини аста – секин ўстириб бориш йули билан ўтади. 

Муаммоли вазият қуйидаги ҳолларда вужудга келади:

1Ўқувчиларнинг билимлари билан улар янги ўқув вазифаларини ҳал қилаётганларида уларга қўйиладиган талаблар ўртасида номувофиқлик сезилиб қолган пайтда муаммоли вазият пайдо бўлади. Ўқувчи ўз билимининг етарли даражада чуқур эмаслигига ёки ниҳоятда юзаки эканлигига ишонч ҳосил қилганида унда янги назарий ва амалий билимлар ҳамда кўникмалар ҳосил қилишга, улардан фойдаланиш усулларини ўзлаштириб олишга эхтиёж туғилади. 

2.Ўқувчи ўз билимлари системасидан фойдаланганда вазифани тўғри ҳал қилиш имконини бера оладиган бирдан – бир зарур билимларни танлаб олишни билолмай қолган пайтда муаммоли вазият пайдо бўлади. Агар вазифани тўлиқ бўлмаган маълумотлар билан ҳал этиш ўқувчини мустақил билим олиш йулига солса, ўқувчи олдига ортиқча маълумотлар билан ҳал этиладиган вазифалар қўйиш- ўқувчини билимларни танлаш ва баҳолашга мажбур этади, яъни унинг мустақил изланиш фаолиятини фаоллаштиради. 

3.Ўқувчи ўз билимларидан фойдаланишнинг янги амалий шарт – шароитларига дуч келиб қолганда муаммоли вазият вужудга келади. Аслида бу ўз билимларини амалда қўллаш йулларини излашдан иборат бўлади. 

4.Вазифани ҳал этишнинг назарий йули билан танланган усулнинг амалиётда амалга ошириб бўлмаслиги ўртасида, шунингдек вазифани ҳал этишнинг амалда эришилган натижаси билан уни назарий жиҳатдан асосланганлиги ўртасида зиддият юзага келганда муаммоли вазият пайдо бўлади. Машина ва механизмларни ҳамда технологик жараёнларнинг конструктив масалаларини ҳал этиш, уларни техника жиҳатидан моделлаштириш ҳамда рационализация қилиш вазифаларини ҳал этиш вақтида бу каби муаммоли вазиятлардан фойдаланиш алоҳида аҳамиятга эга бўлади. 

Ўқитувчи қўйган ва ўқувчилар қабул қилган муаммоларни ҳал этиш муаммоли вазиятни таҳлил қилишдан, ундаги қарама – қаршиликларни тушуниб олишдан ва ҳал этилиши талаб қилинаётган конкрет назарий ва амалий масалани аста – секин ифодалаб беришдан бошланади. Оқибат натижада ҳар бир ўқувчи бир қанча шундай саволларга дуч келиб қолади-ки, бу саволлар ундан гипотезалар қилишни, уларни асослаб бериш ва танлашни, текшириш ҳамда олинган натижаларни баҳолашни талаб этади.

Муаммони ҳал этиш йўлини топиш учун шунчаки қўшимча фактлар тўплашнинг ўзи етарли бўлмайди. У ўқувчиларнинг ўз тажриба ва билимларини қайта ишлаб, қўллашга қаратилган шахсий фикрлаш қобилиятлари билан албатта боғлиқ бўлади. Ўқувчилар муаммони ҳал этар эканлар, ўзлари учун гўё бир янги оламни, у пайтгача ўзларига номаълум бўлган оламни янгидан очгандай бўладилар. Натижада бундай жавобларни мустақил қидириш уларнинг билимга бўлган қизиқиш ва эхтиёжларини қондиришга ҳамда ўстиришга олиб келади, ўқув меҳнатини қувончга айлантирадиган ижобий шахсий ҳис-туйғуларнинг пайдо бўлишига олиб боради. 

Олға сурилган муаммонинг ҳал этилиши муаммо асосида таълим беришнинг асосий моменти бўлиб, у ўқитувчидан ўқувчиларнинг фикрлаш фаолиятларини маҳорат билан бошқаришни талаб қилади. Ўқитувчи материални тушунтириб бермасдан, фақат ўқув муаммосини илгари суриши учун ўқувчилар у муаммони мустақил тушуниб олишлари, уни ҳал қилиш усулларини қидириб топишлари ҳамда бу соҳада муайян хулосалар чиқаришлари лозим. Бунинг учун, улар ўқитувчи раҳбарлиги остида муаммони ҳал этиш устида мустақил ишлаш малакаларини аста –секин ҳосил қилиб боришлари керак. Шу мақсадда ўқитувчи биринчи босқичда муаммо қўйиб ўқувчиларга ҳал этиш йўлини кўрсатиб беради, шу тариқа ўқувчиларни билиш методлари билан қуроллантиради.

Иккинчи босқичда ўқитувчи ўқувчилар олдига муаммо қўйиб бўлганидан кейин ўқувчиларни бу муаммони ҳал этиш йўлларини қидириб топишга даъват қилади. Ёки ўқувчиларнинг фикрлаш фаолиятларини мақсад сари йўллайдиган ҳамда уларни изчиллик билан қўйилган муаммони ҳал этиш томон етаклайдиган жузъий саволлар беради. 

Кейинчалик, ўқувчиларда мустақил ишлаш малакалари ўса борган сари, ўртага қўйилган муаммони ҳал этишда ўқитувчининг берадиган ёрдами аста – секин қисқариб бориши лозим ва оқибат натижада ўқитувчи қўйилган муаммони ўқувчиларнинг мустақил ҳал қилишларига эришади (3- босқич). Жумладан, бу босқичда ўқувчиларга муаммони ҳал этишнинг шундай бир хилини тавсия этиш мумкин. Муаммоли вазият вужудга келтирилгандан кейин ўқитувчи намойиш қилиб кўрсатиладиган тажриба ўтказади, тажриба вақтида тушунтириб ўтирмайди. Ўқувчилар ўз кузатишлари асосида ва илгари ҳосил қилган билимларидан фойдаланиб, тажрибадан ўзлари хулоса чиқарадилар. 

Қўйилган муаммони ҳал этиш жараёнини ҳам ўқувчиларнинг ишлаб чиқариш тажрибаси ва ҳаётий кузатишларидан фойдаланиб, худди мана шу тарзда ечиш мумкин. Ўқувчилар ўқув устахоналарида ёки корхоналарда ишлар эканлар, ҳар куни турли машиналарга, асбоб – ускуналарга, материаллар ва аппаратларга дуч келадилар, уларнинг ишлаб чиқаришда қандай қўлланилишини кузатадилар, бир қанча техника ҳодисалари билан уларни ҳали синфда ўрганишга киришмаслариданоқ амалда танишиб оладилар. Мана шу ҳодисалардан ва ўқувчиларнинг ҳаётий кузатишларидан фойдаланиш ўқувчиларни дарс вақтида қўйилган ўқув муаммоларини ҳал қилишга жалб этиш имконини беради.

Ишлаб чиқариш таълими дарсларида айрим мураккаб ишларни бажаришнинг технологияси жараёнини белгилашда, бракнинг сабабини таҳлил қилишда, айрим аппаратлар, машиналар, электр ва радио схемалари ишидаги камчиликларнинг сабабларини аниқлашда ва ҳоказоларда муаммоли вазиятни вужудга келтириш мақсадга мувофиқдир.

Ишлаб чиқариш таълими дарсларида материални муаммоли вазиятни вужудга келтириш йўли билан ўрганиш мастердан одатдаги тайёргарликдан ташқари яна қўшимча равишда катта ва мураккаб ишларни бажаришни ҳам талаб қилади. Биринчидан, мастер юқорида айтиб ўтилган талабларни ҳисобга олиб, ўқув - ишлаб чиқариш материалини тўғри танлаши керак; иккинчидан, у изланиш характерида бўлган топшириқнинг мазмунини ва уни бажаришнинг ташкилий формаларини ўйлаб кўриши лозим; учинчидан, таълимда муаммони вужудга келтирадиган масалалар мазмунини ва уларни ифодалаш характерини белгилаб олиши зарур.