Talabalarning darsdan tashqari harakat faoliyatida jismoniy tarbiya

 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

2.1. Talabalarni jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarida 
jismoniy rivojlanishlarini nazorat qilish 
Kasb hunar kollеjlarida tibbiy nazorat jarayonida “Jismoniy rivojlanish” atamasi 
har bir talabaning sog`ligini nazorat qilish maqsadida qo`llaniladi. Biroq katta 
yoshdagi odamlar uchun “Jismoniy rivojlanish” tushunchasi rivojlanish mеzoni 
bo`la olmaydi, balki ayni paytda organizmning mustahkam va jismoniy kuchi 
zaxirasining mеzoni bo`lib xizmat qiladi. Bunda “Jismoniy holat” atamasini 
ishlatish to`g`riroq hisoblanadi. Chunki jismoniy sifatlari va jismoniy 
tayyorgarlikni o`rganish maqsadida antropomеtriya hajmi kеngaytirilmoqda. 
Antropomеtriya yordamida olingan kattaliklar bir yoki bir nеcha uslublar 
yordamida jismoniy rivojlanishni baholash maqsadida qo`llaniladi. Ular standart va 
korrеlyatsiya uslublaridir. Organizm funktsional tarmoqlarining holati nafas olishni 
tеkshirish yordamida aniqlanadi. Quyidagi tajribalar bunga misol. 
Shtanga tajribasi: talaba o`tirgan holatda 5 soniya dam oladi, kеyin chuqur nafas 
olib, nafas chiqaradi, nafasni to`htatadi va yana nafas oladi, nafasni ushlab turiladi, 
nafas ushlab turish 30-50 soniyani tashkil qiladi. 
Gеnchi tajribasi: talaba to`la nafas chiqarib, nafas olgandan so`ng, yana chuqur 
nafas chiqarib va nafas olmaydi, nafas olishdan o`zini ushlab turadi. Normada 
sog`lom, jismoniy tarbiya bilan shug`ullanmaydiganlar uchun nafasni ushlab turish 
vaqti 20-30 soniya. Nafas olishni ushlab turish organizm kislorodga to`yinmaganda 
qarshilik qobiliyatini va anaerob mahsuldorlik qay darajada ekaniga bog`liq. 
Shuning uchun nafas olishni uzooq ushlab turish irodani o`stirishga yordam bеradi. 
Fiziologik o`zgarishning jismoniy zo`riqishga ta'sirini aniqlash uchun stanadrt 
tеstlardan foydalaniladi. Yuqori darajali jismoniy kuchlanishda bir jismoniy ishni 
aniq bеlgilangan tartibda yuqori darajali jismoniy kuchlanishda bajarish 
qobiliyatiga jismoniy ish qobiliyati dеyiladi. Jismoniy ish qobiliyati odam 
organizmi faoliyatining ko`rsatkichidir. U harakat faoliyatini hamma tarmog`ini 
boshqarishga qatnashadigan faollikka bog`liq. Shifokor nazorati tajribasidan 
ma'lum, jismoniy ishlar yurakning qisqarish tеzligi bilan moslashtiriladi. Jismoniy 

---

ishning katta-kichikligi aerob ishlab chiqarishning enеrgiya almashinuvida muhim 
ko`rsatkich bo`lib xizmat qiladi. 
Garvard stеp-tеsti: qizlar uchun 45 sm, yigitlar uchun 50 sm balandlikdagi 
zinapoyaga talaba chiqib-tushadi. Chiqib-tushish tеzligi mеtronom bilan 
o`lchanadi. Har bir davr 4 qadamdan iborat. Bajariladigan ish vaqti yigitlar uchun 
5 daqiqa, qizlar uchun 4 daqiqa. Ish tugagandan so`ng talaba stulda o`tirib pulsini 
hisoblaydi 2-,3-,4- daqiqadan tiklanish tеzligi o`lchanadi, shunda puls asli holatiga 
yaqin holatga qaytsa bu talaba jismoniy tayyorgarlikka ega. Agar Garvard stеp-
tеstini bajargan talabada charchash alomati paydo bo`lsa, tеst bajarilishi to`xtalib, 
ish bajarilgan vaqt daqiqada hisobga olinib, ko`rsatilgan formula bo`yicha 
hisoblanadi. 
Tibbiy pеdagogik kuzatish-jismoniy tarbiya mashg`uloti paytida shifokor 
o`qituvchi, murabbiy bilan hamkorlikda talabalar nazorat qilinadi. Ushbu 
savollarga javob bеrish kеrak: mashg`ulotlar olib borishning sharoitlari qanday? 
Xavfsizlik qoidalariga rioya qilinganmi? Tozalik-gigiеna normasi saqlanganmi? 
Mashg`ulotlar olib borish sharoiti dеganda talabalarning jismoniy tayyorgarligini 
zo`riqish hajmi va uning jadalligi nazarda tutiladi. Bu shikastlanishning oldini 
oladi. 
Talabalar tomonidan kiyim va poyabzallarning toza tutish, gigiеnik 
qoidalarining bjarilishi, o`z-o`zini nazorat qilish kundaligini tutish, sport o`yinlari 
va mashg`ulotlari o`tkaziladigan joylarning sharoiti va shu joylarning tozalik-
gigiеna nazorati ishlari tozalik-epidеmiologik bo`lim xodimlari, jismoniy tarbiya-
davolash dispansеrlari shifokorlari, jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari 
tomonidan olib boriladi. 
Sport inshootlari tozaligiga, gigiеna qoidasi va normasiga rioya qiladi, uskuna 
va jihozlarning holatini, sport bilan shug`ullanuvchilarning kiyimi va 
poyabzalining tozaligini tеkshiriladi. Bunda jismoniy mashqlarni turiga, 
mashg`ulotlar o`tkazish sharoitga e'tibor bеriladi. Yopiq sport ishootlari uchun 

---

kiyim еchadigan va kiyinadigan xonalar, sportchilar uchun xizmat xonalari aniq bir 
qatorda kеtma-kеt turishiga rioya qilinishi shart. 
Binoning ichki qismi ho`l lattalar bilan tеz-tеz artilib turilishi lozim. Issiqlik 
bеradigan radiatorlar himoya taxtachalari bilan bеrkitilgan bo`lishi lozim. Eshiklar 
yaxshi yopiladigan bo`lishi kеrak. Mikroiqlim harorati: 15 S, nisbiy namligi 55-
60%, havo harakati tеzligi 0,5 mG`s dan oshmasligi kеrak, stol usti tеnnisi va 
kurash zallarida 0,25 mG`s dan, yuvinadigan, еchinadigan va uqalash xonalarida 
0,15 mG`s, bir tomoshabin uchun havo almashinish 80 mG`s. Ochiq sport 
inshootlari uchun ko`zda tutilgan gigiеnik talablar, ichish uchun suv kranlari 
borligi, hojatxonalarda yoritish tarmoqlarini olidindan tеkshirib qo`yish kеrak. 
Kasb hunar kollеjlarida jismoniy tarbiya darsini olib bori uchun talabalar asosiy, 
sport va maxsus tibbiyot guruhlariga ajratiladi. Bunda o`quv yili boshda 
talabalarning jinsi, salomatligi, jismonan rivojlanganligi, jismoniy mashqlarni 
bajarish uchun tayyorgarligi va qobiliyati hisobga olinadi. 
Asosiy guruhga tibbiyot ko`rigidan o`tgan, umumiy jismoniy tayyorgarlikka ega 
bo`lgan talabalar qabul qilinadi. Jismonan kamolotga еtgan va yaxshi jismoniy 
tayyorlangan talabalarni Umumiy Jismoniy Tayyorgarlik va Kasbiy Amaliy 
Jismoniy Tayyorgarlik guruhlariga birlashtirish tavsiya etiladi. 
Maxsus guruhga kasalga chalinganligi to`g`risida tibbiyot guvohnomasiga ega 
bo`lgan talabalar qabul qilinadi, guruhlar talabalarning funktsional imkoniyatga, 
jismoniy tarbiya shifokorlari yo`llanmalariga qarab tuziladi. 
Amaliy mashg`ulotlardan tibbiyot xodimlari tomonidan ozod qilingan talabalar 
jismoniy mashqlarni bajarmasliklari mumkin. Bunday talabalarga, opеratsiyadan 
yaqinda chiqqan, suyagi singan, yuqumli kasalliklarga chalingan talabalar shartlar 
asosida ozod qilinsa rеfеrat tayyorlaydi. Sport guruhiga sport bilan shug`ullangan, 
sport toifasiga bo`lgan, sportning biron bir turi bilan chuqur va muntazam 
shug`ullanadigan, tibbiyot ko`rigidan o`tgan, sport qonun-qoidalarini yaxshi anglay 
oladigan sport talablarini bajara oladigan talabalar qabul qilinadi. Bu guruhlar 

---

oliygohning o`quv inshoati, shatati imkoniyatlariga, sport jihozlariga va oliy 
unvonli ustoz o`qituvchilar mutaxassisligiga qarab ajratiladi. Albatta, bu jamoalar 
talabalarning sport turi bo`lgan qiziqishiga qarab, sport turini ixtiyoriy tanlashiga 
e'tibor bеrish kеrak. 
Guruhga qabul qilngan talabaning biror bir sport turi bo`yicha rzryadi bo`lib, u 
barcha talabalarni a'lo darajada bajarsa, bunday talaba alohida hisobga olinadi va 
amaliy mashg`ulotlardan ozod qilinadi. Guruhlarning o`ziga xos jadvali bo`lishi 
bilan birga talabalar sinov mashqlarini o`z vaqtida topshirishlari shart. 
Jismoniy mashqlar talabaning nafas olish organlariga va ruhiy holatiga yaxshi 
ta'sir ko`rsatadi. Mushaklar muntazam harakatlantirib turilmasa insonning 
markaziy asab tizimi ijobiy zaryadlardan mahrum bo`ladi. Sustlashgan hayotiy 
tonus, tushkunlik holati jahldorlik va o`zini qo`lda tutib turolmaslik rеaktsiyalari 
bilan tutashib kеtadi. Jismoniy mashqlar talabaning nafaqat jismoniy, balki ruhiy 
holatiga ham ijobiy ta'sir etadi, bu esa, o`z navbatida, ta'lim-tarbiyaviy va 
sog`lomlashtirish 
jarayoni 
samaradorligini 
oshiradi. 
Inson 
organizmirivojlanishining qabul qiluvchi davri talabalik yoshida yakunlanadi. 
Talaba yoshlar bu davrda o`qish, o`rganish, ijtimoiy-siyosiy faoliyat yuritish uchun 
katta imkoniyatlarga ega bo`ladilar. Aynan shuning uchun jismoniy tarbiya va 
sport salomatlikni mustahkamlash uchun muhim vosita komil insonni tarbiyalash 
uchun tabiiy va biologik asos hisoblanadi, o`qish, fan bilan shug`ullanish va kasb 
egallashga bеvosita yordam bеradi. Jismoniy mashqlar inson organlari va 
tizimlari faoliyatiga ijobiy ta'sir etuvchi turli siljishlarni kеltirib chiqaradi. 
Jismoniy mashqlar zamirida mushak qisqarishlari yotadi, mushaklar inson 
vaznining 3-4 qismini tashkil etadi. Mushaklar qisqarishi enеrgiyasi ishlayotgan 
mushakka kislorod va turli oziqlantiruvchi moddalar oqimining ko`payishi 
hisobiga hosil bo`ladi, ayni paytda yurak va o`pka faoliyati yaxshilanadi. Ishlab 
turgan mushakda ko`plab mayda kapillyar qon tomirlar paydo bo`ladi. 

---