Talabalari uchun darslik


-rasm.  Parrandalarda mutatsiya tufayli patning bo ‘Imasligi,  qo yiarda



Download 6,24 Mb.
Pdf ko'rish
bet214/465
Sana31.12.2021
Hajmi6,24 Mb.
#221188
1   ...   210   211   212   213   214   215   216   217   ...   465
Bog'liq
Genetika (A.G'ofurov, S.Fayzullayev)

50-rasm.  Parrandalarda mutatsiya tufayli patning bo ‘Imasligi,  qo yiarda 
esa  oyoqning  qisqaligi.
51-rasm.  Somatik  mutatsiya  (Qorako‘l q o ‘ylaryungida  qora  dog‘lar
bo ‘lishi).
www.ziyouz.com kutubxonasi


Genotipga  ko‘ra  mutatsiyalarni  sxematik  ravishda  izohlash:
Mutatsiyalar
HpUui
sinflari
turlari
pGen  mutatsiyalari
Г
l
DNK
nukleotidlari
ayirboshlanishi
DNK  zanjiridagi 
nukleotidlarning 
o‘rnini  o‘zgarishi
pr- tranzitsiya
L  transversiya
г-  nukleotidlar 
deletsivasi
nukleotidning  DNK 
L  zanjiriga  joylanishi
►Xromosoma
mutatsiyalari
^Genom 
—  
mutatsiyalari
—»  deletsiya 
duplikatsiya 
inversiya 
translokatsiya
E
poli ploidiya
aneuploidiya-
gaploidiya
Г  au topoliploidiya 
I— allapoli ploidiya
Y uqoridako‘rsatilgangenotip  bo‘yicha mutatsiya  xillari organizmning 
somatik va jinsiy  hujayra,  o^ganlarida  го‘у  berishi  mumkin.
3.Gen  mutatsiyalari
Gen  mutatsiyasi  molekular darajada  ro‘y beradi.  Bunday  mutatsiyani 
hatto elektron mikroskop yordamida ham ko‘rib boimaydi.  Gen mutatsiyasi 
ko‘p  hollarda  fenotipda  yangi  belgini  rivojlantiradi. G en  mutatsiyalari 
ikki  turga  b o iin a d i.  U ning  bir  turi  D N K dagi  n u k leo tid lar  o ‘rin 
ayirboshlanishi bilan tavsiflanadi. DNKdagi nukleotidlaming o‘rm almashishi 
ikki  xil:
a)bir purin  azotli  asosini  ikkinchi  purin  azotli  asosi  yoki  bir pirimidin 
azotli  asosini  ikkinchi  pirim idin  azotli  asosi  bilan  alm ashishi  y a;ni 
A ^ ± G ,  T ^ S   almashishiga  tranzitsiya  deyiladi.
b)  Purin  asosini  pirimidin  asosi  bilan  yoki  aksincha  pirimidin  asosini 
purin  bilan  almashishiga,  ya’ni A 
T,  A -^ S .  G^±S  G ^ T  transversiya 
deb nomlanadi.
Spontan  tranzitsiyada  vodorod  b o g ia rn i  hosil  b o iish i  o ‘zgaradi. 
Natijada adenin guanin  xossasiga,  guanin adeninning,  sitozin  timinning, 
timin  esa  sitozinning  xossasiga  ega  b o ia d i.  Bunday  o ‘zgarishlar  5- 
bromuratsil,  2  aminopurin,  nitrat  kislotasi  kabi  mutagenlar ta ’sirida  ro‘y 
beradi.  Transversiya esa ultrabinafsha nurlar ta ’sirida amalga oshadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


G en  m utatsiyasining  ikkinchi  turida  D N K dagi  nukleotidlarning 
joylashgan o4m i o ‘zgaradi.  D N K  spiralidagi  nukleotidlaming joylashgan 
0
‘mini  o ‘zgarishi ham  mutagen omillar masalan,  proflovin ta ’sirida sodir 
b oiadi.  Bu  mutagen  ta ’sirida  D N K   zanjiridan  bir-ikkita  nukleotidlar 
tusliib  qolishi  yoki  uning  orasiga  kirishi  kuzatiladi.  Oqibatda  D N K  
zanjiridagi  gen  tarkibida  nukleotidlar  izchilligi  o ‘zgaradi.  Aksariyat 
ko‘pchilik gen mutatsiyalari shunday y o i bilan paydo boiadi.  Qayd qilingan 
usulda  oqsil  m olekulasi  tarkibidagi  am in o k islo ta la rn in g   kodi  va 
antikodonida  o ‘zgarish  ro‘y beradi.  Chunonchi,  lizin  aminokislotasining 
kodi  AAA  dan  UAA  ga  o ‘zgarishi,  glutamin  kodi  SAG  dan  UAG  ga 
o‘zgarishi  mumkin.  Наг  qanday  aminokislota  kodini  mutatsiya  tufayli 
term inator  UAG  kodiga  o ‘zgarishi  polipeptid  zanjiri  sintezini  ertaroq 
tugallanishiga  ohb  keladi.  Mabodo  iR N K   antikodom da  mutatsiya  sodir 
b o is a   term inatsiya  hodisasi  го‘у  bermaydi  va  oqsil  m olekulasidagi 
aminokislotalar miqdori o ‘zgarmasa ham uning tuzilishi o ‘zgaradi.  Demak, 
gen  mutatsiyasi  D N K   molekulasidagi  nukleotidlar  izchilligini  o ‘zgarishi 
bilan  aloqador  b o iib ,  u  k o ‘p  hollarda  oqsil  m olekula  tuzilishini 
o‘zgarishiga olib keladi.
G en  mutatsiyalari  retsessiv  va  dominant  xillarga  ajraladi.  Retsessiv 
mutatsiya xromosomalari  diploid  to ‘plamli  organizmlarda  geterozigota 
holatda  fenotipda  nam oyon  boim aydi.  Lekin  kelgusi  avlodlarda  ana 
shunday  geterozigotah  Aa  :  Aa  organizmlar  o‘zaro  chatishsa  retsessiv 
mutatsiyagomozigota  (aa)  holatga  o ‘tib,  fenotipda  ko‘zga  tashlanadi. 
U lardan  farqli  ravishda  dom inant  m utatsiyalar  geterozigota  holatda 
namoyon boiadi.
G en  allelini  o‘zgarishiga  ko‘ra  mutatsiya  ikki  xil:  to ‘glri  va  teskari 
mutatsiyalarga  boiinadi.  T o‘g‘ri  mutatsiyada  dom inant  allel  mutatsiya 
tufayli  retsessiv  allelga  ya’ni  A-^a  ga  aylanadi.  Teskari  mutatsiyada  esa 
aksincha retsessiv allel  (a)  dom inant  allel  (A) ga o*zgaradi  (a->A).  Ayrim 
holatlarda  mutatsiya  tufayli  bir  genning  ko‘p  xil  holati  yuzaga  kelishi 
mumkin.  Bunday vaqtlarda A geni  a ]f  a2,  a v  a4 ...  allellarini  hosil  qiladi, 
ya’ni  ko‘p  tom onlam a  allehzm  amalga  oshadi. Lekin,  diploid  to ‘plamli 
gomologik xromosomalarda ana shu allellaming faqat ikkitasigina uchraydi.
4.  Irsiy  o6zganivchanlikning  gomologik  qatorlar  qonuni
Irsiy  o ‘zgamvchanlikning  gomologik  qatorlar  qonuni  m ashhur  m s 
ohm i  N.I.Vavilov  tom onidan  g‘allaguldoshlar  oilasida  kashf  qilingan. 
Bu  qonunga  ko‘ra  agar  g‘allaguldoshlar  oilasiga  kiruvchi  bir  avlodda 
biror  bir  irsiy  o ‘zgamvchanlik  kuzatilsa.  shunday  irsiy  o ‘zgamvchanhk 
uning  boshqa  avlodlarida  ham   uchrashi  mumkin.  G ‘allaguldoshlaming 
bug‘doy,  аф а,  suh,  tariq,  makkajo‘xori,  shoU  avlodlarida  ayrim belgilari
www.ziyouz.com kutubxonasi


masalan,  don rangining oq,  qizil,  qora, gunafsha,  don shaklining yumaloq, 
cho‘zinchoq,  hayot  kechirish  tarziga  ко‘га  kuzgi,  bahorgi,  yarim  kuzgi, 
ertagi,  kechki  formalarida  takrorlanishini  kolrish  mumkin. 
Xuddi 
shuningdekGossipium  (g‘o £za)  avlodiga kiruvchi g‘o ‘za turlarida tolaning 
oq,  malla,  chigitning  tolasiz,  tolali,  yoki  gultoji  barglaming  qaymoq. 
sariq rangdagilari kuzatiladi.  Irsiy o‘zgamvchanhkning gomologik qatorlar 
qonuni hayvonlarda  ham o ‘z tasdig‘ini topadi. Xususan, tananing oq rangda 
bo‘lishi umurtqali xayvonlaming barcha sinflari-baliqlar, suvda va quruqda 
yashovchilar,  sudralib  yumvchilar,  qushlar,  sutemizuvchilarga  mansub 
avlod,  turlarda  kuzatiladi.  Irsiy  o ‘zgaruvchanhkning  gomologik  qatorlar 
q o n u n ig a  aso slan ib   se lek sio n erlar  m ad an iy   o ‘sim lik la rn in g   boy 
kolleksiyasini  to ‘plashga  va  undan  yangi  navlami  chiqarishda  foyda- 
lanmoqdalar.
5.Xromosoma  mutatsiyalari
H ar  bir  biologik  tur  boshqa  turdan  xromosomalaming  soni.  shakli, 
hajmi bilan farqlanadi.
Evolyutsion jarayonda  xromosomalaming  faqat  soni,  hajmi  bilan  bir 
qatorda  tuzilishi  ham   o ‘zgargan.  Xromosomalar  soni,  shakli,  hajrni  va 
tuzilishi bilan bogiiq mutatsiya xromosoma mutatsiyasi yoki abberatsiyasi 
deb nomlanadi.

c  | c  





£ 

E

Download 6,24 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   210   211   212   213   214   215   216   217   ...   465




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish