Talabalari uchun darslik

AbC
Ahc
aBC
aBc
abC
abc
ABC
c. L q. 
AABBCC
c. t. q. 
AABBCc
c.Lq.
ААВЛСС
c. t. q. 
AAB 
ЬСс
c.Lq.
AaBBCC
c. t. q. 
А
а
ВВС
с
c.t.q.
AaBbCC
c.t.q.
АаВЬСс
ABc
c.i.q.
AABBCc
c.t.oq.
AABBcc
c.t.q.
AABbCc
c.t.oq.
ААВЛсс
c.t.q.
А
а
ВВС
с
c.t.oq.
АдВВсс
c.t.q.
AaBbCc
c.t.oq.
AaBbcc
AbC
c.t.q.
ААВЬСС
c.t.q.
ААВЛСс
c.b.q.
AAbbCC
c.b.q.
AAbbCc
c.t.q.
АаВЬСС
c.t.q.
A 
аВЬСс
c.b.q.
AabbCC
c.b.q.
AabbCc
A 
bc
c.t.q.
ААВЛСс
c.t.oq.
ААВЛсс
c.b.q.
AAbbCc
c.b.oq.
AAbbcc
c.t.q.
A
аВЬСс
c.t.oq.
AaBbcc
c.b.q.
A
abbCc
c.b.oq.
AaBbCc'>Aabbcc
aBC
c.t.q.
АдВВСС
c.t.q.
AoBBCc
c.t.q.
АаВЬСС
c.t.q.
AaBbCc
ya.t.q.
aaBBCC
ya.t.q.
ааВЬСс
ya.t.q.
ааВЬСС
ya.t.q.
ааВЬСс
aBc
c.t.q.
АиВВСс
c.t.oq.
АяВВсс
c.t.q.
AaBbCc
c.t.oq.
AaBbcc
ya.t.q.
ааВЬСс
ya.t.oq.
aaBBcc
ya.t.q.
ааВЬСс
ya.t.oq.
aaBbcc
abC
c.t.q.
АаВбСС
c.t.q.
AaBbCc
c.b.q.
AabbCC
c.b.q.
A 
abbCc
ya.t.q.
ааВЬСС
ya.t.q.
ааВЬСс
ya.b.q.
aabbCC
ya.b.q.
aabbCc
abc
c.t.q.
АмВЬСс
c.t.oq.
AaBbcc
c.b.q.
AjabbCc
c.b.oq.
fiiabbcc
ya.t.q.
ааВЬСс
ya.t.oq.
aaBbcc
ya.b.q.
aabbCc
va.b.oq.
aabbcc
Shuni qayd  etish  lozimki allel juftlar soni qancha ko‘p  bo‘lsa  ajralish 
sinflari,  ulaming  kombinatsiyalanish  imkoniyatlari,  oqibatda  fenotipik 
va genotipiksinflar  ham shuncha ko‘p  bo‘ladi.Buni yuqorida keltirilgan 
jadvalda aniq ko‘rish mumkin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A
D
el
 
ju
ft
la
r 
so
n
i
G
am
et
a 
x
iU
a
ri
 
so
n
i
G
am
e
ta
la
rn
in
g
k
o
m
b
in
at
si
ya
la
n
is
h
so
n
i
G
en
ot
ip
ik
 
sin
fla
r 
so
n
i
Fe
no
ti
pi
k 
sin
fla
r 
so
n
i
A
jr
al
is
h
ni
ng
fe
n
ot
ip
ik
fo
rm
u
la
si
l
2'= 2
II
3'=3
2,= 2
(3:1);= 3 :1
2
22= 4
42=16
32=9
22=4
(3 :1)2= 9:3:3:1
3
23=8
4'= 64
33=27
23=8
(3:1)3=27:9:9:9:3:3:3:1
4
24= 16
44=256
34=81
24=16
(3:1)4= 8 1:27:27:27:27: 
:9:9:9:9:9:9:3:3:3:3:1
n
2n
4 n
3"
2
(3:1)"
4.Diduragaylardan  olingan  natijani  statistik  usulda  o‘rganish
Diduragay va poliduragay chatishtirishda olingan natijani statistik usulda 
tekshirish  xuddi  monoduragaylardagi  kabi  olib  boriladi.  Lekin, 
ta’kidlanganidek,  Fisher  jadvalidan  foydalanganda  ozodlik  darajasi 
tajribada  olingan  fenotipik  sinflar sonidan  bitta  kam  boiadi.
Chunonchi,  F2  da  4  ta  fenotipik sinf  hosil  boidi  deylik,  u  holda 
ozodlik darajasi 3 ga teng boiadi. Endi duragaylar natijasini statistik usulda 
analiz  qilishga  o‘taylik.  F2 tajribadagi  3120  ta  no‘xat  o‘simligi  orasida 
1745  ta  sariq  tekis,  605  ta  sariq  burishgan,  580  ta  yashil  tekis,  190  ta 
yashil burishgan boidi,  deb taxmin qilaylik, u holda x2  metodini qoilab 
quyidagicha  natijani  olish  mumkin.
5-jadval
M a ’ lum otlar
0 ‘sim liklar  soni
I
sariq
tekis
sariq
burishgan
yashil
tekis
yashil
burishgan
Olingan 
R
1745
605
580
190
3120
Kutilgan  nisbat
9
3
3
1
16
N azariy  jihatdan 
kutilgan  -  q
1755
585
585
195
3120
Fa rq   -d
-10
+20
-5
’  -5
-
d2  -   farqning 
kvadrati
100
400
25
25
_
d2/q  -  nisbat
0,057
0,684
0,043
0,128
/   2  =0,912
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5-jadvaldan ko‘rinib turibdiki,  /  2bizning ma’lumotimiz bo‘yicha 0,912 
ga teng.  Endi uni Fisher jadvaliga taqqoslab chiqamiz.
Malumki diduragaylarda F, da 4 ta fenotipik sinf hosil bo‘lgani uchun, 
biz  uchinchi  ozodlik  darajasidagi  raqamlar  bilan  taqqoslasak  0,05 
ehtimollikda  / 2  miqdori 0,912<7,81 raqamidan kichik, binobarin 9:3:3:1 
nisbati  haqida  nol  faraz  tajribada  olingan  ma’lumotlarga  to‘g‘ri  keladi. 
Boshqacha  aytganda,  tajribada  olingan  natija  bilan  kutilgan  natija  bir- 
biriga  mos.Demak,  diduragaylarning fenotipik  sinflari  orasidagi  9:3:3:1 
nisbat  tajribada  isbotlandi.
5.Mendel  qonunlarini  amalga  oshishi  uchun  zarur  sharoitlar
Yuqorida  Mendel tomonidan kashf qilingan irsiyat qonunlarini faqat 
no‘xatda  emas,  balki  boshqa  o‘simlik  va  hayvonlami  chatishtirganda, 
odamlami nikohlaganda ham o‘z tasdig‘ini topishi mumkinligi qayd etildi. 
Lekin  bu  irsiyat  qonunlari:
1.  Chatishtirish faqat xromosomalari diploid to‘plamli organizmlarda 
olib  borilsa;
2. Genlar nogomologik xromosomalarda joylashgan, ya’ni birikmagan 
holatda  boiganda;
3. Chatishtirishda qatnashayotgan ota-ona organizmlarda hujayraning 
meyoz  boiinishi  normal  va  turli  xil  tipdagi  gametalar  teng  miqdorda 
hosil  qilsa;
4.  Urug‘chi  va  changchi jinsiy  hujayralar bir vaqtda  yetilib,  ulaming 
bir-biri  bilan  qo‘shilishi  teng  miqdorda  bo‘lgan  taqdirda;
5.  Umgianish  davrida  yo  changchi,  yo  umg‘chi  gametalari  orasida 
tanlanish  ro‘y  bermaganida;
6.  Urug‘chi changchi gametalarining yashovchanligi bir xil boiganda;
7. Har  xil  genotipli  zigotalaming  yashovchanligida  tanlanish  ro‘y 
bermaganida;
8.  Voyaga  yetgan  organizmlar  yashovchanligi  bir  xilda  boiganda;
9. Tajriba o‘tkazilayotgan joy sharoiti o‘rganilayotgan belgilar rivojiga 
ta’sir  ko‘rsatmaganda;
10. Tajribada olingan organizmlar miqdori ko‘p boiganda o‘z kuchini 
saqlashini  ta’kidlash  lozim.
Savol  va  topshiriqlar
1.  Diduragay  chatishtirishning  mohiyatini  tushuntirib  bering.
2.  Diduragay  chatishtirishda  F2  da  fenotip  bo‘yicha  qanday 
nisbatlarda  ajralish  ketadi?
3.  Diduragay  chatishtirishda  F2  da  genotip  bo‘yicha  qanday 
nisbatlarda  ajralish  kuzatiladi?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4.  Mendelni uchinchi irsiyat qonunini ta’riflang.
5.  Kombinativ  o‘zgaruvchanlik  nima?
6.  Fenotipikradikal  nima?  Qachon  qoilaniladi?
7.  Diduragay chatishtirishning sitologik  asoslarini  sharhlab bering.
8.  Poliduragay  chatishtirish  deb  nimaga  aytiladi?
9.  Triduragay  chatishtirishda  F2  da  genotip  va  fenotip  bo‘yicha 
qanday  nisbatlarda  ajralish  ro‘y beradi?
10.Qanday  qilib  poliduragay  chatishtirishda  hosil  boiadigan  turli 
gametalar,  genotiplar  va  fenotiplar  soni  hisoblanadi  ?
1 l.Diduragayning toiiq irsiylanishida  necha xil fenotipikva genotipik 
sinf kuzatiladi?
13. Statistik usul nima?
14.  Mendel  qonunlarini  amalga  oshirish  uchun  qanday  sharoitlar 
zarur?