Talabalari uchun darslik

,   ■ *
* г ,  
4
■
>
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va  changchi  gam etalarining  ayrim lari  ikki  avlodning  xrom osom alar 
yig‘indisiga  (9R+9B)  ega  ekanligini  aniqladi. Bunday  diploid  to ‘plamli 
xromosomaga ega uruclii va changchi gametalami o ‘zaro chatishishidan 
36 xromosomali tetraploid nasl beruvchi o ‘simliklar olindi. Tabiatda turlararo 
duragaylanish  oqibatida  har  xil  tur  xromosomalarini  bir  organizmda 
mujassam bo‘lish imkoniyati tug‘iladi.  Bug‘doynmg tetraploid va geksoploid, 
28,  42 xromosomali, gso ‘zaning tetraploid xromosomali turlari  mavjudligi 
bunga yorqin  misoldir.  (54-rasm)
Akademik A. Abdullayev fikriga ко‘га gko kzaning 52 xromosomali turlari 
eski  va  yangi  dunyo  g‘o ‘zalarining  2p=26  xromosomali  turlarini  o ‘zaro 
chatishishidan  hosil  bo‘lgan  Fj  duragaylam ing  xrom osom alam i  ikki 
marotaba ortishi  hisobiga  ro‘y bergan  bo‘lishi  mumkin.
Aneuploidiya  yoki  geteroploidiya  hodisasi  xromosomalar  karra  ortishi 
emas,  aksincha,  son jihatdan ortishi yoki kamayishi bilan aloqador. Ayrim 
holatlarda  meyoz  jarayonida  xrom osom alar  ikki  qiz  hujayraga  teng 
taqsimlanmasligi  mumkin.  Bunday  holat  natijasida  bir  gametaga  bitta, 
ikkita  yoki  uchta  xromosoma  ortiqcha,  ikkinchi  gametaga  shuncha 
xromosoma kam taqsimlanadi. Agar zigotada  1  xromosoma ortiqcha bo‘lsa 
trisomik,  bir juft  kam  bo ‘lsa  nullisomik  deb  ataladi.  Xromosomalaming 
son jihatdan ortiqcha yoki kam bo‘lishi fenoti pda bir  qancha o ‘zgarishlami 
keltirib  chiqaradi.  U  ayniqsa  odamlarda  va  hayvonlarda  kamomatlikka 
sababchi bo‘ladi.  Odamlarda  13,  18  xromosomalarini bittaga ortib ketishi 
oqibatida Patau,  Edvards sindromi kuzatiladi. Bunday xromosoma to‘plamiga 
ega  bolalar  tana  tuzilishi,  organlar  sistemasida  juda  ko‘p  g‘ayritabiiy 
o ‘zgarishlar sodir bo‘lgani uchun ular o ‘lik holda tug‘iladi yoki  tug‘ilsalar 
ham tezda oladilar.
Agar o ‘simlik changida bitta ortiqcha xromosoma bo‘lsa, u changchini 
hosil  etmaydi,  urug‘chi  hujayrasida  bitta  ortiqcha  xromosoma  bo‘lgan 
taqdirda u hayotchan bo‘ladi.
Odatda,  hujayrada yadrodagi  asosiy  xromosomalar  (A tipidagi)  dan 
tashqari qo‘shimcha (B tipidagi)  xromosomalar  ham  uchraydi.Btipidagi 
qo‘shimcha  xromosomalar  ikki  urug‘pallali  o ‘simliklarning  510  turida, 
bir  urug‘pallali  o ‘simliklaming  1007  turida,  hasharotlaming  40%  turida 
topilgan. Btipdagi xromosomalar  to ‘liq geteroxromatindan tashkil topgan 
bo‘lib  organizm  rivojlanishiga  salbiy  ta 5sir  ko‘rsatadi.  B  xromosomaning 
qanday vazifa bajarishi hali  aniqlanmagan.
7.Tabiiy  va  sun’iy  mutatsiyalar
Tabiiy m uhitda paydo bo‘lgan mutatsiyalar tabiiy yoki  spontan,  sun’iy 
sharoitda ohngan  mutatsiyalar sun’iy mutatsiyalar deb  ataladi.
Tabiiy  mutatsiyalar:  genning  yangi  holati  bo‘lib,  u  kabi  turg‘undir. 
Tabiiy mutatsiyalaming paydo bo‘lish sabablari turlicha.  Odatda mutatsiya
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

organizmlaiga  tashqi  muhit  omillari  radiatsiya,  yuqori  yoki  past  harorat 
kimyoviy m oddalar ta ’sirida paydo bo‘ladi.  Mutatsiyaning hosil bo‘lishida 
ichki  sab ab lar,  ch u n o n c h i,  gen  m u ta to rla r,  m e to b o litla r  t a ’siri, 
autoreproduksiyadagi  xatoliklar,  shuningdek  krossingover  m uhim   rol 
o ‘ynaydi.
Tabuy  mutatsiyalar  to ‘g‘risidagi  tasaw urlar  XX  asming  60  yiUarida 
g e n la r n in g   o ‘z - o ‘z in i  h o sil  e tis h i,  re p a ra ts iy a   va  g e n la rn in g  
rekom b in atsiy asi,  shuningdek  ularga  sababchi  ferm ent  sistem asi 
ochilgandan  so‘ng  shakllandi.  Dastlabki  paytda  gen  mutatsiyalar  D N K  
sintezida qatnashadigan fermentlar faohyatidagi xatoliklar sababchi degan 
faraz mavjud edi.  Hozirgi davrga kelib mazkur faraz deyarli barcha olimlar 
tomonidan e?tirof qilindi.  Insonlar tabiiy mutatsiyalardan seleksiva ishlarida 
foydalanib  kelganlar.  Bunga  misol  tariqasida ankon  qo ‘y zotini  chiqarish 
tarixini  olish  mumkin.  1791  yil  AQShning  Massachusets  shtatida  ona 
qo‘ydan  kalta,  qiyshiq  oyoqli  qo‘zichoq  tug‘ilgan.  U  boqilgandan  so‘ng 
yirik  qo‘yga  aylangan.  Bu  erkak  qo‘y  ona  qo‘y  bilan  chatishtirilganda 
qisqa, qiyshiq oyoqlilik belgisi avlodga berilgan.  Fermerlar ana shu qo‘ylami 
boqish  osonligini  e ’tiborga  olib ko£paytirganlar va shu  tariqa  kalta  oyoqli 
ankon  q o ‘y  zoti  yaratilgan.  Bunday  tabiiy  m utatsiyalar  o ‘simlik  va 
hayvonlar, odamlarda ko‘plab uchiaydi.  Masalan: qora tanli odamlar orasida
oq  tanh  —  albinos  bolalami  tug‘ilishi  .  »ki 
qon  ivimasligi  —  gemofiliya  kasali  paydo 
bo‘hshi  bunga  yorqin  misoldir.
XX  asrning  30-yillariga  kelib  olim lar 
s u n ’iy  m u tatsiy alam i  olishga  m uvaffaq 
b o 4 d ila r .  1925  y ili  G .A .N a d s o n   va 
G .S.F ilippovlar  achitqi  zam burug‘larida 
re n tg e n   n u rla ri  y o rd a m id a   m u ta ts io n  
ja ra y o n n i  k o ‘p  m a ro ta b a   te z la sh tirish  
mumkinligini tajriba orqali isbotladilar.