Talabalari uchun darslik

5.Jinsni erta aniqlashning genetik usuli
Belgilaming jinsga bog‘liq ekanligini o‘iganish natijasida jinsni erta 
aniqlashda ushbu belgilardan nishon sifatida foydalanish imkoni tug‘iladi. 
Parrandachilikda jins bir kunlik jo‘jalarning tashqi belgisiga qarab 
aniqlanadi. Chunonchi, parrandalar patining chipor bo‘lishi X 
xromosomaga birikkan dominant B geniga bog‘liq. Shunga ko‘ra bunday 
tovuqlaming hali pati chiqmagan jo‘jalarining ensasida dog‘ ko‘zga 
tashlanadiAgar chipor patli ZBW tovuqlami retsessiv ZbZbgenlixo‘rozlar 
bilan chatishtirishdan olingan jo‘jalaming birinchi avlodida barcha erkak 
jo‘jalar ensasida shunday dog‘ bo‘ladi. Urg‘ochi jo‘jalami ensasida esa 
bunday dog‘lar ko‘zga tashlanmaydi. Chunki ular xo‘rozning bitta Xb 
xromosomasiga ega boiadilar. Buni tubandagicha izohlash mumkin:
Fen.
chipor
qora
p
1 Gen.
ZBW x
ZbZb
gam ZB W
Zb
Fen.
qora
chipor
FlGen.
ZbW
ZBZb
29- rasm. Bir kunlik j o ‘jalarda (Legbar zoti) pat rangi. Chapda
urg‘ochif o ‘ngda erkakjoja.

---

Keyingi yillarda 0 ‘zbekistonda ishlagan akademik V.A.Strunmkov tut 
ipak qurtining erkakjinsiy xromosomalarining turli qismlari joylashgan 
letal xususiyatiga ega genli ljl2 liniyani yaratdi. Shunday letal genga ega 
bir jinsiy xromosomaning boshqa jinsiy xromosomani qarama-qarshi 
qismida normal gen bo‘lgani sababli bunday erkak kapalaklar normal 
pushtli bo‘ladilar (tut ipakqurtida erkaklari gomogametali).Bunday erkak 
kapalaklar urg‘ochilari bilan chatishtirilganda ularning jinsiy 
xromosomalarida letal gen namoyon bo‘lishi (urg‘ochilari geterogametali 
bo‘lganligi sababli X-xromosomadagi retsessiv letal gen fenotipda 
namoyon bo‘lishi uchun sharoit tug‘iladi) tufayli barcha urg‘ochi qurtlar 
o‘lib, kelgusi naslda faqat erkak qurtlaigina rivojlanib pilla o‘raydilar. Erkak 
ipakqurti urg‘ochi ipakqurtiga nisbatan 25-30 foiz ipakko‘p beradi. 
Ipakchiliksanoatida ipakmahsulotini ko‘paytirish uchun mazkur genetik 
usuldan keng foydalaniladi.
Savol va topshiriqlar
1. Urg‘ochi organizm gomogametali bo‘lganda jinsga birikkan 
irsiylanishni misollar bilan yozib tushuntiring.
2. Urg‘ochi organizm geterogametali boiganda jinsga birikkan 
irsiylanishni misollar bilan izohlang.
3. X- xromosoma tarqalmaganda belgilaming irsiylanishi drozofila meva 
pashshasida qanday boiadi?
4. X- xromosoma birikkan holatda boiganda belgilaming irsiylanishiga 
oid misollar keltiring.
5. Jins bilan cheklangan belgilar qanday organizmlarda aniqlangan?
6. Jinsni erta bilishning genetik usulini qanday ahamiyati bor.
7. Geterogametali va gomogametali organizmlar yozuvda qanday 
ifodalanadi?
8. Odamda belgilaming jinsga bogiiq holda irsiylanishiga misollar 
keltiring.
9. Gemofiliya, daltonizm kasalliklarini irsiylanishini masala usulida 
ishlab ko‘rsating.
10. Gemizigota deganda nimani tushunasiz?
1 
l.Tut ipak qurtida akademik VAStrunnikov tomonidan o‘tkazilgan 
tajriba tafsilotini tushuntiring.