Talabalar hayotida stress sabablari oqibatlari va oldini olish yo’llari

III BOB. STRESS REAKTSIYA HAQIDA TUSHUNCHA

 

Odamda stress reaktsiyasi neyroendokrin sistemaning murakkab ta‟sirlanishi 

natijasida paydo bo‟lishi isbotlangan. Umumiy ko‟rinishda bu reaktsiya buyrak usti 

bezining  katexolaminlar  va  glyukokortikoidlar,  xususan  kortizonning  ko‟plab 

ajralishi bilan izohlanadi. 

Har  qanday  ta‟sir  to‟g‟risidagi  signal  darhol  bosh  miya  yarim  sharlariga 

yetkaziladi.  U  yerdan  miya  sopining  kichik,  lekin  muhim  qismi  –  gipotalamusga 

o‟tadi.  Gipotalamusda  vegetativ  va  endokrin  sistemalarni  boshqaruvchi  hamda 

faoliyatini  muvofiqlashtirib  turuvchi  markazlar  joylashgan.  Bu  markazlar 

organizmda  paydo  bo‟ladigan  har  qanday  o‟zgarishlarni  darrov  aniqlaydi. 

Organizmga  xavf  soladigan  har  qanday  holatda,  ya‟ni  stress  holatini  keltirib 

chiqaruvchi  barcha  vaziyatlarda  gipotalamus  hamma  himoya  kuchlarini  ishga 

soladi [17]. 

Gipotalamus ostida gipofiz joylashgan va u kichik bo‟lishiga qaramasdan bir 

qator gormonlarni sintezlaydi. Ularning ayrimlari endokrin bezlar faoliyatiga ta‟sir 

ko‟rsatadi. Bu turdagi gormonlarga buyrak usti bezlari po‟stlog‟iga ta‟sir qiluvchi 

adrenokortikotrop gormon, qalqonsimon bezning faoliyatini boshqaruvchi teriotrop 

gormon  va  jinsiy  bezlar  faoliyatini  stimullovchi  gonadotrop  gormonlari  kiradi. 

Bundan  tashqari,  gipofiz  to‟g‟ridan  –  to‟g‟ri  organizmga  ta‟sir  qiluvchi 

gormonlarni  ham  sintezlaydi.  Masalan,  bo‟y  o‟stiruvchi  somatotrop  gormon  va 

prolektin [2-6]. 

Gipofiz gormonlarining sintezi va yetkazib berilishi gipotalamus gormonlari 

bilan  boshqarilib  turiladi.Gipotalamus  gormonlari  gipofizga  ularni  o‟zaro  bog‟lab 

turuvchi maxsus qon tomirlari orqali o‟tadi. Gipotalamusda maxsus hujayralar bor 

bo‟lib,  ular  murakkab  kimyoviy  birikmalar  rilizing  –  faktorlarini  etkazib  berish 

faktorlari  ishlab chiqarilaqi. 

Stressni keltirib chiqaruvchi holat yuzaga kelganda qonga adrenalin ajralishi 

ko‟payadi va u gematoensifalik to‟siqni ma‟lum qismlaridan gipotalamusning orqa 

yadrolariga  o‟tadi.  U  erdagi  adrenalinga  sezgir  hujayralarda  qo‟zg‟alish  paydo 

bo‟ladi  va  bu  qo‟zg‟alish  nerv  hamda  kimyoviy  yo‟llari  orqali  yetkazib  berish 

---

 

25 

faktorlarini  ishlab  chiqaruvchi  hujayralarga  ta‟sir  qiladi.  Natijada  gipotalamusda 

gipofizning  oldingi  bo‟lagidan  adrenokortikotrop  gormoni  ajralishini  keltirib 

chiqaruvchi  kortikotropin  –  relizing  faktor  hosil  bo‟ladi.  U  esa,  o‟z  navbatida, 

buyrak usti bezi po‟stlog‟ida glyukokortikoidlarning ajralishini kuchaytiradi.