Talaba: Ergashev Jamshidbek. Guruh

3.Boborahim Mashrab. Boborahim Mulla Vali (Valibobo) oʻgʻli 

Mashrab oʻz ijodi bilan oʻzbek adabiyotida xalqchillik, ijtimoiylik va 

dunyaviylikning chuqurlashuvida, jaholat va bidʼatta qarshi kurash 

gʻoyalarining kuchayishida, sheʼriyat shakllarining takomillashuvi 

hamda badiiyatning kamolga erishuvida katta oʻrin tutgan soʻz 

ustalaridan biridir. 

 

Mashrab faqat otashzabon ijodkor sifatidagina emas, balki, ayni 

zamodda, adolatsizlik va zoʻravonlik, qabohat va jaholat bilan aslo 

kelisha olmaydigan dovyurak shaxs sifatida ham dong taratgan. Xalq 

tasavvurida u johil amaldorlar ustidan kuluvchi, axloqan tuban 

kishilarni, munofiq din arboblarini ayovsiz fosh qilib, mehnatkashlar 

manfaatini himoya etuvchi botirsoʻz, tadbirkor kurashchi tarzida 

shakllangan: oddiy xalq Mashrab timsolida oʻz ishonchli vakilini, oʻz 

orzu intilishlarini baralla ayta oluvchi otashin siymoni koʻrgan. 

 

Boborahim Mashrab hayoti va ijod yoʻli haqida maʼlumot beruvchi 

tarixiy manbalar koʻp emas. Uning nomi XVIII–XIX asrlardatuzilgan 

---

ayrim tazkira va tasavvufiy yoʻnalishdagi asarlarda (Muhammad Bade 

Malehonning “Muzakkir ul-asʼhob”, “Tazkirai Fah-miy”, “Musavvai 

Abdushshukur Ziyo”, “Tazkirai avliyoi Majzub Namangoniy”) zikr 

etiladi. Ammo ularda shoir hayoti va ijodiy faoliyati haqida keltirilgan 

maʼlumotlar nihoyatda kam, uzuq-yuluq va biri-biriga zid. 

Mashrabning qoldirgan adabiy merosi xususida ham aniq maʼlumot 

beruvchi manba yoʻq. Uning oʻz asarlarini toʻplab devon yoki biror 

majmua tuzganligi maʼlum emas. Faqat “Devoni Mashrab”, “Devonai 

Mashrab”, “Eshoni Mashrab”, “Hazrati shoh Mashrab” nomlari ostida 

xalq orasida qoʻlyozma va toshbosma shaklida juda keng tarqalgan 

qissalardagina (ularning kim tomonidan va qachon tuzilganligi aniq 

belgilangan emas) shoirning hayot yoʻli va ijodiy faoliyati maʼlum 

tartib va izchilikda bayon etiladi, asarlaridan namunalar keltiriladi. 

Mashrab faoliyatining qator nuqtalari aniq va tarixan toʻgʻri qayd 

etilganidan qissaning birinchi nusxalari shoirni yaqindan bilgan va 

asarlaridan yaxshi xabardor shaxs tomondan, oʻsha davrlardayoq 

yaratilgan, deb taxmin etish mumkin. Ayni zamonda, u uzoq yillar 

davomida oʻzgartirish va tuzatishlarga duch kelgan, turli toʻqimalar, 

yangi-yangi rivoyat, naqllar, sarguzasht va latifanamo lavhalar bilan 

toʻldirila borilgan. Natijada qissalarda tarixiy Mashrab faoliyati xalq 

tasavvuridagi toʻqima Mashrab hamda u haqidagi sarguzasht – 

rivoyatlar bilan qorishibchatishib ketgan. Shunday boʻlsada, Mashrab 

haqidagi qissalar shoir hayot yoʻlini nisbatan toʻla va bosqichma-

bosqich oʻzida jamlovchi adabiy tarixiy manba sifatida ilmiy ahamiyat 

kasb etadi. 

 

Boborahim Mashrab 1640 yilda (hijriy hisob bilan 1050) Namanganda 

kambagʻal kosib boʻzchi Valibobo oilasida dunyoga keldi. Qissa 

maʼlumotlariga koʻra, Boborahim otadan yosh yetim qoladi, oilaning 

moddiy qiyinchiliklari yanada ortadi. Onasi ip yigirib tirikchilik 

oʻtkazadi. Qissada boʻlajak shoirning goʻdakligidanoq nihoyatda halol, 

ziyrak, toʻgʻrisoʻz boʻlganligi, hozirjavob va mushohadaligi bilan 

---

tengqurlaridan ajralib turishi alohida taʼkidlanadi. Har holda oʻz davri 

bilimdonlaridan, xususan din asoslari va falsafadan durustgina 

boxabar boʻlgani uchun Namanganning soʻfiy eshoni Mulla Bozor 

Oxund nomi bilan shuhrat qozongan Xoʻja Ubaydullo qoʻliga tahsil 

takmiliga topshirilgan. Boborahim maʼlum muddat Mulla Bozor 

Oxundda diniy taʼlimot va soʻfiy tariqatlari boʻyicha bilimini oshiradi, 

forsiy tilni oʻrganadi, ayni zamonda, Sharq sheʼriyatini, xususan, 

uning yirik vakillari merosini qiziqish bilan mutolaa qiladi. 

 

Taxminan 1665 yillarda Mulla Bozor Oxund tavsiyasiga qoʻra oʻsha 

zamonda katta obroʻga ega boʻlgan yirik din arbobi koshgʻarlik 

Hidoyatullo Ofoq Xoja eshon huzuriga boradi. Boborahim koʻp 

bilimlar sohibi, fozil Ofoq Xojaga sidqididdan murid tushadi, uni 

oʻziga murshidi komil deb qabul qiladi va yetti yil uning dargohida 

xizmatini oʻtaydi, yumushlarini bajarib, saboq oladi, muridlari 

qatorida kun kechiradi. Qissalarda taʼkidlanishicha, sheʼriyatni yuksak 

qadrlagan Ofoq Xoja Boborahimning ijodiy iqtidorini yuqori 

baholaydi, hatto “Mashrab” taxallusini ham u tavsiya etadi. Mashrab 

gʻazallarining birida uchrovchi mana bu baytda ham xuddi shu 

mazmun ifodalangan: 

 

  

 

Quddisa sirrihu Xojam otimni “Mashrab!” dedilar, 

 

Koshgʻaru Yorkand ichida sohibi guftor oʻzim! 

 

  

 

---

Shoir adabiy merosidagi diniy mazmun va tasavvufiy yoʻnalish 

ruhidagi sheʼrlarning koʻpchilik qismi Ofoq Xoja dargohida va uning 

targʻibot saboqlari taʼsirida yaratilgan desak, xato boʻlmas. Ofoq 

Xojaning shaxsiy xislat fazilatlarini madh etuvchi, uni “piru rahbar” 

deb tan oluvchi baytmisralarining tarkibida jamʼ etgan gʻazal va 

muxammaslar ham (“Koshki”, “Oʻzim” radifli gʻazallar, “Qolmadi” 

radifli muxammas) shu muridlik yillari mahsulidir. 

 

Mashrab taxminan 1672–73 yillarda OfoqXoja dargohini tark etishga 

majbur boʻldi. Shoir hayot yoʻlini bayon etuvchi qissalarda qayd 

etilishicha, bunga Mashrabning piri dargohidagi kanizlarining biriga 

koʻngil qoʻygani, sevibsevilgani rasmiy sabab boʻlgan. Ammo 

Mashrabning ogʻir jismoniy jazolanib quvilishi zaminida pir bilan 

murid oʻrtasidagi jiddiy gʻoyaviy ziddiyatlar boʻlgan deyilsa haqiqatga 

muvofiq boʻladi. 

 

Mashrab Koshgʻardan 1673 yilda Namanganga – onasi yoniga 

qaytadi. Kasalmand onasining vafotidan keyin hech kimi qolmagan 

shoirning qoʻnimsiz hayoti boshlanadi. Uning keyingi deyarli qirq yillik 

umri doimiy safarda, darbadarlikda, turli oʻlkalardamusofirliqdaoʻtdi. 

Turli adabiy tarixiy manbalar, shuningdek, kissa nusxalari Mashrab 

borgan shahar yurtlari, safar tartibi haqida xilma xil, koʻpincha 

biribiridan farkli maʼlumotlar beradi. Ularda shoirning Samarqand, 

Xoʻjand, Toshkent, Turkiston, Buxoro, Andijon, Badaxshon, 

shuningdek, Yaqin Sharqning qator oʻlkalariga borganligi haqida 

soʻzlanadi. Mashrabning adabiy merosida hayot yoʻlining qator 

nuqtalari jumlasida yuqorida sanalgan shaharoʻlkalarning koʻplari zikr 

etiladi. Mashrabning biror shahar-qishloqqa kelishi izsiz oʻtmas edi, 

maʼlum shov-shuvlarga sabab boʻlardi: oddiy xalq samimiyat va 

xursandchilik bilan, hokim, amaldorlar, riyokor kishilar esa hadiksirab, 

dushman koʻzi bilan sovuq qarshi olardilar. Mashrab qoʻnimsiz 

---

hayotining soʻngi nuqtasi Balhda ham xuddi shunday boʻldi: hokim 

tabaqa va bir guruh riyokorlar unga oʻzlarining ashaddiy dushmani 

deb qaradilar va jisman yoʻqotish niyatida boʻldilar. Natijada, 

“Tazkirai Fahmiy”da qayd etilganidek, “dar soli 1123 hijriy dar 

Qunduz bafatvoi ulamo va hukmi Mahmudbiy Qatogʻon shahid karda 

shuda”, yaʼni “1123 hijriy (1711 milodiy) yilida Qunduzda (Balx 

viloyatida) ulamolarning fatvosi va Mahmudbiy Qatogʻon (Balx, 

Qunduz hokimi)ning hukmi bilan shahid boʻldi”. Otashin shoir, 

dovyurak shaxs, jasur qalb sohibi Boborahim Mashrab osib oʻldirildi. 

Boborahim Mashrab mumtoz adabiyotimiz buyuk namoyandalarining 

ilgʻor anʼanalarini oʻrganib yirik shoir boʻlib shakllandi, kamolga yetdi. 

U qoddirgan merosda, birinchi navbatda, ishqiy mavzudagi 

gʻazalmuxammaslardan ana shu anʼanalarning barakali taʼsirini aniq 

kuzatish mumkin. Masalan: Mashrab Lutfiyning mashhur: 

 

  

 

Sen-san sevarim, xoh inon, xoh inonma, 

 

Qondur jigarim, xoh inon, xoh inonma – 

 

  

 

matlaini oʻzgartirmay kabul qilib, uni shu oʻynoqi vazn, shu qofiya va 

radif, shu ruhda davom ettiradi, buyuk ustoziga hurmat hamda 

sanʼatini tan olishi belgisi sifatida oʻxshatma gʻazal yaratadi. 

 

---

Mashrabning ijodiy kamolotida, ayniqsa, Navoiy merosining ijobiy 

taʼsiri katta boʻldi. Shoirning eng yaxshi asarlarida biz Navoiy ijodiga 

xos falsafiylik va dunyosevarlikni koʻramiz, mazmunning hayotiyligi, 

xalqchilligini, vazn ravonligi va oʻynoqiligini qayd etamiz, mavzu 

tanlash va uni badiiy talqinida yaqinlik va oʻxshashlikni uchratamiz. 

Mashrab muxammaslaridan birida maʼshuqaning uchrashuv haqida 

oshiqqa vaʼda bergani, oshiqning tunlarni bedor oʻtkazib, intizorlik 

bilan vasl daqiqalarini kutishi toʻgʻrisida soʻz boradi. Ammo, maʼshuka 

vaʼdani buzadi, vafosizlik koʻrsatib uchrashuvga kelmaydi. 

Muxammas oshiqning ana shu holatdagi hayajonini, histuygʻularini, 

hijronda yorni kutishdagi nozik kechinmalarini yuksak badiiylik bilan 

nihoyatda jonli ifodalaydi: 

 

  

 

Vaʼda qildi bir kelay deb, koʻzga uyqu kelmadi, 

 

Telmurub yoʻlida qoldim, shoʻxi badxoʻ kelmadi, 

 

Necha keldi shum raqiblar, ul pariroʻ kelmadi, 

 

Dardidin oʻldim, tabib, dardimgʻa doru kelmadi, 

 

Men shahidi ishq boʻldim, qatrai suv kelmadi. 

 

  

 

---

Oʻn ikki band davomida mavzuni shu yuksak saviyada badiiy tahlil 

etuvchi bu muxammas Mashrab ijodiga Navoiyning barakali taʼsirini 

koʻrsatuvchi yaqqol misol boʻla oladi. Bunda ulugʻ shoirning: “Kecha 

kelgumdur debon ul sarvi gulroʻ kelmadi” misrasi bilan boshlanuvchi 

mashhur gʻazalidan Mashrab ilhomlanganligi koʻzga ravshan 

tashlanadi. 

 

Mashrab Navoiy merosidan lirikada jiddiy ijtimoiy mazmun 

ifodalashni, norozilik ohanglari va tanqidiy fikrlarni ishq-muhabbat 

mavzuidagi sheʼrlar jismiga “joylab yuborish” mahoratini ham 

oʻzlashtirdi, ijodiy rivojlantirdi. 

 

Mashrab ijodidagi ijtimoiy mazmundorlik va kuchli tanqidiy yoʻnalish 

shoirning ilgʻor dunyoqarashi, xalqchil falsafasi, zamonasidagi salbiy 

voqea-hodisalarga aniq tanqidiy munosabatidan shakllangan. Qatiy 

aytish mumkinki, chuqur ijtimoiylik va kuchli tanqidiy munosabat 

Mashrabning umumijodiy faoliyatida ustivorlik qilgan hamda 

yaratgan koʻpdan-koʻp asarlarining asl fazilati darajasiga koʻtarilgan. 

 

Shahar va qishloqlar ezilgan ommasining gʻamu hasratlarga toʻla 

kulfatli hayotini badiiy tasvirlash xalqchil shoir ijodida yetakchi 

mavzulardan biri boʻlgan. Doimo xalq ichida yurib, uning yashash 

sharoiti va orzu-intilishlaridan yaqindan xabardor boʻlgan Mashrab 

mashaqqatli hayotni haqqoniy badiiy lavhalarda mahorat bilan 

tasvirladi, nihoyatda sodda, ravon, ammo mazmunan zalvorli 

misralarda samimiy hamdardlik va yurakdan achinish tuygʻularini 

taʼsirchan ifodaladi. Sheʼrlaridan birida “Azaddin men dili gʻamgin 

xaloyiq xaylini sevdim!” deb yozgan shoir boshqa bir oʻrinda 

“Oʻzimdek xonavayronlarni koʻrsam zor yigʻlarman!” deya ezilgan 

ommaga toʻla xayrixoh ekanligani alohida taʼkidlaydi. 

---

 

Mashrab sheʼriyatida “koʻzi yoshli”, “baxti qaro”, “dard axdi”ga, 

“gʻam xayli”ga hamdardlik, ular bilan hamdamlik gʻoyalari qayta-

qayta takrorlanishi bejiz emas. 

 

Mashrabning “Tanho” radifli muxammasida bevosita xalq va uning 

turmush sharoitini haqqoniy koʻrsatuvchi lavhalar chizilgan. Har bir 

oʻquvchi yuragini oʻrtovchi mana bu misralar shoir ijodining toʻla 

xalqchil mohiyatiga ishonchli dalildur: 

 

  

 

Dili tigʻi sitamdin pora boʻlgan xalqni koʻrdim, 

 

Tanu dardu alamdin yora boʻlgan xalqni koʻrdim, 

 

Koʻzi vaqti sahar sayyora boʻlgan xalqni koʻrdim… 

 

  

 

Boborahim Mashrab qoldirgan ijodiy merosda diniy va tasavvufiy 

gʻoyalar ham, oʻsha zamonda keng tarqalgan qalandarlik tariqatining 

ayrim ohanglari ham sezilarli oʻrin egallaydi. Shoir islomning asosiy 

nazariy qoidalarini shubhasiz qabul etadi. Ammo, ayni zamonda, 

islom taʼlimotining bir qator zohiriy belgilarini, birlamchi deb 

hisoblangan qonun-qoidalarini, shariatning ayrim koʻrsatma 

talablarini, farz sunnatlarini tan olmaslik va past nazar bilan qarash 

---

ham koʻzga tashlanadi, ayrim diniy rukn tushuncha va muqaddas deb 

bilingan marosim va odatlarga, talqin va aqidalarga shubha bilan 

qarash, hatto, ochiqdan-ochiq mensimaslik va masxaraomuz 

munosabat ancha-muncha uchraydi. 

 

Turli-tuman shakl va talqinlarda jilovlanuvchi bu dunyoqarashning 

butun mohiyat magʻzi shoirning quyidagi qatʼiy eʼtirofida nihoyatda 

yaqqol va loʻnda ifodalangan: 

 

  

 

Bir Xudodin oʻzgasi barcha gʻalatdur, Mashrabo, 

 

Gul agar boʻlmasa ilkimda tikonni na qilay?! 

 

  

 

Ha, birgina qudratli Yaratuvchidan boshqa hamma-hammasi “gʻalat”, 

yaʼni xatodir, deydi shoir. Baytda Mashrab birinchi misra mazmunini 

ikkinchi misrada hayotiy va tasavvufiy ramz timsollar vositasida 

namoyon etadi. 

 

Umuman tasavvuf taʼlimotida boʻlganidek, Mashrab ijodida ham, 

faqat Allohnigina tan olish, yakka ungagina chin muhabbat qoʻyish va 

uning vasliga talpinish jarayonida barcha “gʻalat”larni rad etish soʻfiy 

adabiyotda asrlar davomida qaror topgan ramz-timsollar, tushuncha-

boralar (“Ishq”, “Muhabbat”, “Yor”, “Jonona”, “Gul”, “May”, “Boda”, 

---

“Visol” va boshqalar) vositasida amalga oshirilgan. Shoir sheʼrlarida 

bu mazmun qatiy keskin ruhda, baʼzan, hatto qoʻpol, dagʻal ohangda, 

ammo doimo ravshan ifodasini topgan: …Yorsiz ham bodasiz 

Makkaga bormoq ne kerak?! …Urayinmu boshima sakkiz behishtu 

doʻzaxin?! …Koʻrmasam bir dam Seni bayt ul-haramni naylayin?! 

…Ikki dunyodin koʻzum yumdum Sening zavqing bilan! …Meni 

devona Mashrabgʻa muhabbatdin bayon aylang… 

 

Yuqorida aytilganlar toʻla nazarda tutilsagina, Mashrab ijodiy 

merosida koʻplab uchrovchi bu kabi xitob taʼkidlarning asl mazmuni, 

tasavvufiy mohiyati yuzaga chiqadi, faqat shundagina shoir falsafasi, 

kuzatayotgan bosh maqsadi toʻgʻri baholanadi. 

 

Albatta Mashrab sheʼriyatining har bir namunasidan tasavvufiy 

mazmun va soʻfiy ramz timsollarni qidirish, har bir holatda maʼshuqa 

madhi va uning vasliga intilish zaminida Yaratuvchi madhi va unga 

sigʻinish, talpinishni tushunish xatodir. 

 

Mashrab qoldirgan ijodiy merosda hayotiylik, tirik inson va uning 

insoniy kechinmalarini ifodalash, xislat fazilatlarini taʼriflash, orzu-

umidlari, shodlik-quvonchlari va gʻam-tashvishlarini haqqoniy 

tasvirlash ham salmoqli oʻrin egallaydi. Bu mavzu asosan, hayotiy 

ishq-muhabbatni ulugʻlash, goʻzal yorni – maʼshuqa husnu latofatini 

taʼriflash, oshiqning sevgi-sadoqatini, yor vasliga intilishini ishonchli 

tasvirlash jarayonida tahlil etiladi. 

 

Hayotiy ishq-muhabbat mavzui Mashrab ijodida Sharq sheʼriyatining 

gʻazal, mustazod, murabbaʼ va muxammas, shuningdek, musaddas va 

musabbaʼ turlarida ishlandi. Bu guruh asarlari asosida tashvish va 

lazzatlarga toʻla insoniy sevgi yotganligini koʻramiz. Shoir maʼshuqa 

---

siymosini chizar ekan, shunday badiiy mahorat namoyish etadiki, 

natijada lirik “men” koʻnglini zabt etgan yor oʻquvchi koʻzi oddida 

oʻzining butun ayollik latofati, nazokati, ichki hissiyoti, xulq-atvori, 

sharmu hayosi, nozu jilvasi, kiyinishi, yurish turishi bilan jonli 

gavdalanadi; oʻquvchi ham uni oshiq qatorida sevib qoladi, oʻzida 

ham qandaydir latif hissiyot joʻsh urayotganini, koʻnglida nozik 

kechinmalar tugʻyonga kelayotganini sezadi. Xuddi shuning uchun 

ham oʻquvchi oshiqning alam-iztirobiga, hijronda cheksiz 

qiynalayotganiga ishonadi, oshiq bilan hamkorlikda xayolga 

choʻmadi, ezgu orzularga beriladi, uning qaygʻusiga sherik boʻladi. 

 

Chindan ham Mashrabning ishqiy lirikasi, uning barcha sheʼrlari kabi, 

hayotiy mavzui va joʻshqinligi, nihoyatda ravon va oʻynoqiligi, xalq 

qoʻshiqlari kabi sodda va samimiyligi bilan tinglovchilar qalbiga tezda 

yoʻl topa biladi, ularga badiiy zavq baxsh etadi. Shoir agar taʼbir joiz 

boʻlsa, asarlarining shu fazilatlari bilan sheʼriyatda Mashrabona uslub 

yaratdi. Aytilgan fazilatlar jumlasiga shoʻx vazn va jarangdor 

radifqofiyalar tanlash, xalq jonli tilidan oʻrinli va unumli foydalanish, 

har bir misraga surʼat va joʻshqinlik baxsh etish mahoratini ham 

kiritish joiz. 

 

Mashrabning adabiy merosi toʻgʻrisida soʻz borganda uning mustazod 

va murabbaʼlari xususida alohida toʻxtash zarurati bor. Taʼkidlash 

lozimki, shoir oʻtmish sheʼriyatimizda eng koʻp va har jihatdan yetuk 

mustazod yaratgan ijodkor sifatida bu oʻynoqi va shoʻx lirik turning 

adabiyotimizda uzilkesil mustahkamlanishi va boyishiga katta hissa 

qoʻshdi. Mashrab mustazodlarida insoniy sevgi-muhabbatni kuyladi, 

shu zamin goʻzalini madh etdi, uning barkamol chiroyi va latofatini 

ulugʻladi, sadoqat va vafodorlikni chin ijobiy fazilatlar sifatida targʻib 

etdi. 

 

---

Shoirning butun ijodiy faoliyatiga xos boʻlgan xalqona uslub va badiiy-

tasviriy vositalar rang-barangligi uning murabbaʼ va muxammaslarida 

ham koʻzga ravshan tashlanadi. Ayniqsa, har bir bandi: 

 

  

 

– Ey bod, yetkur, yora salomim! 

 

– Yorga yetar kun bormu, yoronlar?! – 

 

  

 

misralari bilan yakunlanuvchi romantik ruhda bitilgan murabbalari oʻz 

gʻoyaviybadiiy kamoloti jihatidan alohida ajralib turadi. 

 

Mashrabning lirik shoir sifatida yuksak badiiy mahorati uning sakkiz 

band – ellik olti misradan tashkil topgan musabbasida ham butun 

fazilatlari bilan yuzaga chiqqan. 

 

  

 

Vah-vah, na goʻzalsan, na ajoyib, na qiyomat! 

 

Hay-hay, na jafo qilsa sanam – jonima rohat! 

 

---

  

 

Bayt radifi har bandida takrorlanuvchi bu musabbani umuman 

oʻtmish sheʼriyatimizda yaratilgan bu tur asarlarining eng yetuk 

namunalari qatoriga kiritish mumkin. Mashrab koʻp boʻlmasada, fors 

tilida ham qalam tebratdi, qator gʻazal, muxammaslar yaratdi, “shiru 

shakar” (mulammaʼ) shaklida namunalar bitdi. 

 

Koʻp asrlik adabiyotimiz tarixining eng yorqin namoyandalaridan biri 

boʻlgan Boborahim Mashrab ijodi sheʼriyatimizni koʻpdan-koʻp yetuk 

asarlar bilan boyitdi, uning keyingi rivojiga barakali taʼsir koʻrsatdi. 

 

Tabiiy gʻurur bilan faxriya uslubida: 

 

  

 

– Shuhrati sheʼr bobida, Mashrabo, moʻtabar oʻzum! 

 

– Mashrabo, har bir soʻzingdur gavhari qimmatbaho! – 

 

  

 

misralarini bitgan shoirning badiiy barkamol asarlari xalqimiz 

maʼnaviy mulkining muqaddas va moʻtabar bir qismiga aylangan.