|
6-мавзу. Талаб ва таклиф эластиклиги
Амалиётнинг кўрсатишича турли товарларга бўлган талаб унга таъсир этувчи омиллар ўзгаришига турлича муносабатда бўлади. Бу ҳолатда турли талаб эластиклиги ҳақида гапиришади. Талаб эластиклиги – бу талабнинг унга таъсир этувчи омилларига муносабатидир (реакцияси). Талаб омилларини баҳога боғлиқ ва баҳога боғлиқ бўлмаган турларга бўлиш талаб эластиклигини ҳам икки турга бўлишни тақозо этади: баҳоли ва баҳосиз эластиклик.
Талабнинг баҳоли эластиклиги талабнинг товар баҳосига нисбатан муносабатини билдиради. Бу муносабат турли товарларда турлича бўлиши мукин. Бу муносабатни талаб эгриси билан эмас, балки талаб чизиғи билан яхшироқ тушунтириб бериш мумкин.
Қуйидаги расмларда турли товарлар баҳосининг бир хилдаги ўзгариши (р1р2) келтирилган. Кўриниб турибдики уларга бўлган талаб миқдори турли даражада қисқарган: биринчисида баҳо ўзгаришига нисбатан кўпроқ, иккинчисида баҳо ўзгариши даражасида, учинчисида баҳо ўзгаришига нисбатан камроқ.
Талаб эластиклигининг миқдорий ўзгаришини талабнинг баҳоли эластиклик коэффициенти тавсифлайди (Ed). Бу кўрсаткич талаб миқдори ўзгаришининг (dD) ушбу товар баҳоси ўзгаришига (dP) нисбати орқали аниқланади (ҳар иккаласи ҳам фоизларда):
Талабнинг фоизлардаги ўзгариши қуйидагича аниқланади:
баҳонинг ўзгариши ҳам худди шу тарзда аниқланиши мумкин, натижада талабнинг баҳоли эластиклиги коэффициенти кенгайтирилган ҳолда қуйидаги ифода орқали аниқланиши мумкин:
Талабнинг баҳоли эластиклиги икки чекка оралиқда бўлади: чексизлик ва нул ўртасида.
Биринчи вариант чексизликка тенг эластиклик коэффициентини беради, бунда товар баҳосини меъёрдан ортиқ равишда тушириш бу товарга бўлган талабнинг чексиз равишда ўсишини билдиради.
Иккинчи ҳолатда талаб баҳонинг ўзгаришидан қатъий назар ўзгармай қолади.
Бу вариантлар доирасида талаб эластик, ноэластик ва бирга тенг эластикликка эга бўлиши мумкин.
Эластик талабда эластиклик коэффициенти бир билан чексизлик орасида бўлади.
Ноэластик талабда бу коэффициент нол ва бир орасида бўлади.
Бирга тенг эластиклик баҳо қанчага ўзгарса талаб ҳам шунчага ўзгаришини билдиради.
Эластичный спрос характеризуется коэффициентом эластичности меньше бесконечности и больше единицы.
Талабнинг баҳоли эластиклигига қуйидаги омиллар таъсир қилади:
1.Бозорда ушбу товар ўрнини босувчи товарнинг мавжудлиги.
2.Ушбу товарга харажатларнинг истеъмолчи умумий харажатларидаги улуши. Агар бу улуш кичик бўлса талаб ноэластик, масалан, гугуртга талаб ноэластик бўлади. Аксинча, улуш катта бўлса талаб эластик, масалан, мебелга бўлган талаб.
3.Ушбу товарнинг бошқа товарлар билан боғлиқлиги. Агар, барча маиший техника электр энергиясида ишлайдиган бўлса, унда электр энергиясига бўлган талаб ноэластик бўлади.
4.Товарнинг ихтисослиги. Агар товар фақат бир хил мақсадда ишлатилса, масалан, махсус дорига талаб ноэластик, аксинча, товар бир неча мақсадда ишлатилса, унда товар эластик бўлади. Масалан, ноннинг нархи жуда тушиб кетса уни мол боқишга ишлатиш мумкин.
Юқорида таъкидланганидек, товарга бўлган талаб унинг баҳосидан ташқари бошқа товарларнинг баҳосига ҳам боғлиқ равишда ўзгаради. Санаб ўтилганидек ўрнини босувчи ва бутловчи товарлардан ташқари мустақил товарлар ҳам бўлади (масалан, сут ва ручка). Бир товарга бўлган талабнинг бошқа товар баҳосига нисбатан эластиклиги кесма эластиклик, деб аталади. Талабнинг кесма эластиклик коэффициенти (КЭК) i турдаги товарга бўлган талаб ўзгаришининг ушбу ўзгаришга сабаб бўлган j турдаги товар баҳоси ўзгаришига нисбати билан аниқланади:
Ўрнини босувчи товар баҳоси ўзгарганда КЭК нолдан катта (кофе баҳосининг ошиши чойга бўлган талабни оширади), бутловчи товар баҳоси ўзгарганда КЭК нолдан кичик (бензин нархининг ошиши автомобилларга талабни камайтиради) ва мустақил товар баҳоси ўзгарганда КЭК нолга тенг бўлади.
Истеъмолчилар даромади ўзгарганда товарларга бўлган талаб турлича ўзгаради. Шунинг учун ҳам, талабнинг даромадга нисбатан эластиклиги (ДНЭ) ҳақида гапириш мумкин ва у қуйидагича аниқланади:
Кўпчилик товарлар учун даромад ва талаб ўртасида тўғри пропорционал боғлиқлик мавжуд, аммо айрим ҳолатларда боғлиқлик тескари бўлиши ҳам мумкин. Одатда бу паст сифатли, паст истеъмол хусусиятларига эга бўлган товарларга бўлган талабда кузатилади. Даромад ошган сари бу каби товарларга бўлган талаб пасаяди, чунки кишилар нисбатан сифатли маҳсулотларни харид қилиш имкониятига эга бўлишади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
