Тактиканинг фан сифатида вазифалари

8.1.Joyning jangovar vaziyatini elementi
Joy va uning elementlari
Bizga ma’lumki, joy – er yuzasining kichik bir bo‘lagidagi barcha past balandliklar va undagi jamiki ob’ektlar yig‘indisidir.

Joy tarkibi o‘z turiga ko‘ra ikki yirik guruhga ajratiladi: relef va joyning mahalliy elementlari.

Geologik kelib chiqishi yoki yoshiga ko‘ra turli xil ko‘rinish va o‘lchamga ega bo‘lgan quruqlik hamda okeanlardagi baland-pastliklar yig‘indisi relef, deb ataladi. SHu relef ustida joylashgan barcha ob’ektlar joyning mahalliy elementlari, deb ataladi (1-rasm). Tabiiyki, joyning mahalliy elementlari yaratilishi boshqarilishi (ya’ni bu ob’ekt inson tomonidan nazorat qilinmoqdami yoki undagi tabiiy jarayonlar tabiat qonuniyatlari asosida kechmoqdami) nuqtai nazaridan ikki yirik guruhga ajratiladi – tabiiy va texnogen (sun’iy). Tabiiy ob’ektlarga daryolar, ko‘llar, o‘rmonlar, botqoqliklar, sho‘rxoklar, to‘qaylar, butazorlar, o‘tloqlar va h.k.lar misol bo‘lsa; texnogen ob’ektlarga suv omborlari, kanallar, gidrotexnik inshootlar, aholi punktlari, sanoat ob’ektlari, aeroportlar, dengiz va daryo portlari, avtomobil yo‘llari, yo‘l inshootlari, temir yo‘llar, aloqa yo‘llari, elektr uzatish liniyalari va h.k.lar misol bo‘ladi.

Joyning topografik elementlari bir-biri bilan chambarchas bog‘langan. Misol uchun relef suv oqimining yo‘nalishiga, aholi punktlarining rejalashtirilishiga, er osti suvlarining joylashuviga o‘z ta’sirini o‘tkazadi.

Joyning topografik va mahalliy elementlari o‘sha joy uchun xos bo‘lgan iqlim bilan birgalikda turli xil joy tiplarini hosil qiladi. Har bir joy tipi faqat ungagina xos bo‘lgan xususiyatlarga ega bo‘lib, ular o‘z navbatida jangovar harakatlar olib borilishiga, jumladan, maxsus razvedka qidiruv ishlarining olib borilishi, mudofaa va hujum janglarida qo‘shinlar jangovar tartibining tuzilishi, hujum sur’ati, marsh sodir etilayotganda uning tezligi va ommaviy qirg‘in qurollaridan himoyalanish sharoitlariga ta’sir qiladi.

Aynan shuning uchun joy harbiy sohada jangovar vaziyatning muhim bir elementi sifatida o‘rganiladi.

O‘zbekiston Respublikasida eng keng tarqalgan joy tiplari – bu voha, vodiy, cho‘l, tog‘, tog‘-o‘rmon, tog‘ oldi va dasht joy tiplaridir.

Joy

Relef

Joyning mahalliy elementlari

Yirik relef shakllari

Kichik relef shakllari

Tabiiy ob’ektlar

Texnogen ob’ektlar

Tog‘lar

Jarlar

Daryolar

Kanallar

Tog‘ tizmalari

Tog‘ tepalari

Ko‘llar

Suv omborlari

Tog‘liklar

Soyliklar

O‘rmonlar

Bog‘lar

Tekisliklar

Tog‘ cho‘qqilari

Botqoqlar

Sanoat korxonalari

Pasttekisliklar

Tepalar

SHo‘rxoklar

Avtomobil yo‘llari

Platolar

O‘yiqlar

To‘qaylar

Temir yo‘llar

Qirlar

Butazorlar

Aloqa yo‘llari

Tektonik cho‘kmalar

O‘tloqlar

Elektr uzatish liniyalari

Tog‘ oralig‘i vodiylari

Aholi punktlari

Joyning tarkibiy qismlarga bo‘linishi.
Relef
Bizga ma’lumki, relef – er yuzasi, suv osti tubining past balandliklari yig‘indisidir. Relef joyning topografik elementlarini eng muhimlari va barqarorlaridan biridir. Relef shakllarining ozgina bir o‘zgarishi uchun yuzlab yillar talab qilinadi. Ular mavsumiy o‘zgarishlarga uchramaydi. Relef qo‘shinlarning joyda yura olish sharoiti, kuzatish imkoniyati, niqoblanish (niqoblanish), jangovar tartib tuzilishi, joyning muhandislik inshootlari bilan ta’minlanishi va boshqa ko‘plab jangovar xususiyatlarga o‘z ta’sirini o‘tkazadi.

Relef to‘g‘risida oddiy tasavvur beruvchi vositalardan biri joyning gidrografik tarmoqlaridir. CHunki suv soylardan pastga qarab oqadi, ko‘llar joyning pastqam qismlarida hosil bo‘ladi. Daryolar ikki tomonga oquvchi chiziq – suvayirgichlar esa tepalikning eng baland nuqtalaridir. Relef betartib past balandliklar jamlanmasi emas, balki u er osti kuchlarining asrlar davomidagi harakati natijasidir. Relef shakllari va ularning hosil bo‘lish qonuniyatlarini geografiyaning maxsus tarmog‘i, ya’ni geomorfologiya o‘rganadi.

Relef shakllari ikki asosiy guruhga bo‘linadi: yirik relef shakllari va kichik relef shakllari. Ular o‘lchamlari, tarkibiy qismlarga bo‘linishi va boshqa ko‘plab xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan farq qiladi.