Тактиканинг фан сифатида вазифалари

CHiziqli masshtab deb, masshtabning to‘g‘ri chiziq shaklidagi santimetr va millimetr bo‘linishlari bilan tasvirlangan chizma shakliga aytiladi. CHiziqli masshtabning asosi teng bo‘linishlar bilan ifodalangan mana shu santimetr va millimetrlardir. Ularning har bir bo‘linishi tepasiga o‘sha kattalikning joydagi qancha uzunlikka to‘g‘ri kelishi ko‘rsatiladi.

1:50 000 (sonli masshtab) 1 sm.da 500 metr (yozuvli masshtab)

27-rasm. CHiziqli, sonli va yozuvli masshtab.
Yozuvli masshtab – masshtabning kattaligi so‘z bilan ifodalangan masshtabdir.

Sonli masshtab deb, masshtabning kattaligi kasr sonida ifodalangan birlikka aytiladi. Kasrning sur’ati kartadagi bir sonini, maxraji esa shu songa to‘g‘ri keladigan joydagi uzunlikni, ya’ni joyning necha marotaba kichraytirilganini bildiradi.

Sonli masshtab kartaning necha marotaba kichraytirilganini yaqqol ko‘rsatuvchi masshtab turidir.

Karta masshtabi joy tasvirining qanchalik batafsil tushirilishini belgilab beradi. Sonli masshtab maxrajining qiymati qanchalik kichik bo‘lsa, joy tasvirining kichraytirilganligi shuncha kam bo‘ladi va shunga mos ravishda joy elementlari shunchalik batafsil tasvirlangan bo‘ladi. Aksincha maxrajning qiymati qancha katta bo‘lsa, joy tasvirining kichraytirilganligi shuncha ko‘p bo‘ladi va shunga mos ravishda joy elementlari shunchalik kam tasvirlangan bo‘ladi.

SHuning uchun 1:50 000 li karta masshtabining qiymati 1:100 000 li kartanikidan kichik bo‘lsada, u yirik masshtabli, deyiladi.

Foydalanishga qulay bo‘lishi uchun topografik kartalarda sonli masshtab qiymatlari qilib yaxlit sonlar: 1:25 000, 1:50 000, 1:100 000, 1:200 000, 1:500 000, 1:1 000 000 tanlangan. SHunga mos ravishda joy elementlarining gorizontal proeksiyasi 25 000, 50 000, 100 000, 200 000, 500 000, 1 000 000 marta kichraytirilgan. SHunda kartadagi 1 sm.li oraliq joydagi 250 m, 500 m, 1 km, 2 km, 5 km va 10 km.ga teng bo‘ladi.

Joydagi uzunliklarning kartadagi qancha oraliqqa to‘g‘ri kelishi masshtab kattaligi, deb ham ataladi.

Sonli va yozuvli masshtablar karta varag‘ining pastki qismida tasvirlanadi.

Masshtab doimiy kattalik hisoblanadi. CHunki u karta varag‘ining barcha qismlari uchun umumiy bo‘ladi. SHuningdek, sonli masshtab – o‘lchamsiz birlik bo‘lib, barcha o‘lchov birliklariga (metrlar, kilometrlar, millar va h.k.) mos keladi.

O‘lchash aniqligini oshirish uchun birinchi santimetr millimetrli bo‘linishlarga bo‘lingan. Misol uchun 1:50 000 masshtabli kartalarda eng kichik bo‘linish – millimetrning bir bo‘linishi joydagi 50 m uzunlikka to‘g‘ri keladi.