Tajriba bo’limidagi texnologik jarayonlarni yoritish

TAYYORLO'V BO'LIMIDAGI JARAYONLARNI BAYON QILISH. 
Model (lat. Modulus –olchov, meyor) -biror obyektlar tizimining obrazi yoki namunasidir. 
Masalan, yerning modeli -globus, osmon va undagi yulduzlar modeli planetariy ekrani, pasportdagi suratni shu pasport egasining modeli deyish mumkin. 
Insoniyatni farovon hayot shartsharoitlarini yaratish, tabiiy ofatlarni oldindan aniqlash muammolari qadimdan qiziqtirib kelgan. Shuning uchun ham insoniyat tashqi dunyoning turli hodisalarini organishi 
tabiiy holdir. Aniq fan sohasi mutaxassislari u yoki bu jarayonning faqat ularni qiziqtirgan xossalarinigina organadi. Masalan, geologlar yerning rivojlanish tarixini, yaniqachon, qaerda va qanday hayvonlar yashaganligi, osimliklar osganligi, iqlim qanday ozgarganligini organadi. Bu ularga foydali qazilma konlarini topishlarida yordam 
beradi. Lekin ular yerda kishilik jamiyatining rivojlanish tarixini organishmaydi bu bilan tarixchilar shugullanadi. 
Atrofimizdagi dunyoni organish natijasida noaniq, va toliq bolmagan malumotlar olinishi mumkin. mumkin Lekin bu koinotga uchish, atom yadrosining sirinianiqlash, jamiyatning rivojlanish qonunlarini egallash va boshqalarga xalaqitetmaydi. Ular asosida organilayotgan hodisa va jarayonning modeli yaratiladi. Model ularning xususiyatlarini qadar tolaroq akslantirishi zarur. 
Modelning taqribiylik xarakteriturli korinishda namoyon bolishi mumkin. Masalan, tajriba otkazish mobaynida foydalaniladigan asboblarning aniqlanayotgan natijaning aniqligiga tasir etadi. 
Modellashtirish –bilish obektlari (fizik hodisa va jarayonlar) ni ularning modellari yordamida tadqiq, qilish mavjud predmet va hodisalarning modellarini yasash va organishdir. 
Modellash uslubidan hozirgi zamon fanida keng foydalanilmoqda. U ilmiy tadqiqot jarayonini yengillashtiradi, bazi hollarda esa murakkab obektlarni organishning yagona vositasiga aylanadi. 
Mavhum obekt, olisda joylashgan obektlar, juda kichik hajmdagi obektlarniorganishda modellashtirishning ahamiyati katta. Modellashtirish uslubidan fizika, astronomiya, biologiya, iqtisod 
fanlarida obektning faqat malum xususiyat va munosabatlarini aniqlashda ham foydalaniladi. 
Modellarnitanlash vositalariga qarab uni uch guruhga ajratish mumkin. Bular abstrakt, fizik va biologik guruhlar. Abstrakt modellar qatoriga. Matematik, matematikmantiqiy va shu kabi modellar kiradi. Fizik modellar qatoriga kichiklashtirilgan maketlar, turliasbob va qurilmalar, trenajyorlar va shu kabilar kiritiladi. 
Modellarning mazmuni bilan qisqacha tanishib chiqamiz. 
1. Fizik model. Tekshirilayotgan jarayonning tabiati va geometrik tuzilishi asl nusxadagidek, ammo undan miqdor (olchami, tezligi, kolami) jixatidan farq qiladigan modellar, masalan, samolyot, kema, 
avtomobil, poyezd, GES va boshqalarning modellari fizik modelga misol boladi. 
2. Matematik modellar tirik organizmlarning tuzilishi, ozaro aloqasi, vazifasiga oid qonuniyatlarning matematik va mantiqiymatematik tavsifidan iborat bolib, tajriba malumotlariga kora yoki mantiqiy asosda tuziladi, songra tajriba yoli bilan tekshirib koriladi. Biologik hodisalarning matematik modellarini kompyuterda organish 
tekshirilayotgan biologik jarayonning ozgarish xarakterini oldindan bilish imkonini beradi. Shuni takidlash kerakki, bunday jarayonlarni tajriba yoli bilan tashkil qilish va otkazish bazan juda qiyin kechadi. 
Matematik va matematik-mantiqiy modelning yaratilishi, takomillashishi va ulardan foydalanish matematik hamda nazariy 
biologiyaning rivojlanishiga qulay sharoit tugdiradi. 
3. Biologik model turli tirik obektlar va ularning qismlari molekula, hujayra, organizm va shu kabilarga xos biologik tuzilish, funksiya va jarayonlarni modellashda qo`llaniladi. Biologiyada, asosan, uch xil 
modeldan foydalaniladi. Ular biologik, fizik va matematik modellardir. Biologik model - odam va hayvonlarda uchraydigan malum bir holat yoki kasallikni laboratoriyada hayvonlarda sinab 
korish imkonini beradi. Bunda shu holat yoki kasallikning kelib chiqish mexanizmi, kechishi, oqibati kabilar tajriba asosida organiladi. Biologik modelda har xil usullar: genetik apparatga tasir 
qilish, mikroblar yuqtirish, bazi organlarni olib tashlash yoki ular faoliyati mahsuli bolgan garmonlarni kiritish va bosha usullar qollaniladi. Bunday modellarda genetika, fiziologiya, farmokologiya sohasidagi bilimlar tadqiq qilinadi. 
4. Fizikkimyoviy modellar biologik tuzilish, funksiya yoki fizik yoki kimyoviy vositalar bilan qaytadan konstruksiyasini tuzish. 2. Model namunalarini tikish. 3. Andazalar hosil 
qilishdir. 
5. Iqtisodiy modellar taxminan XVIII asrdan qollanila boshlandi. 
F.Kenening "Iqtisodiy jadvallar"ida birinchi marta butun ijtimoiy takror ishlab chiqdrish jarayonining shakllanishini korsatishga 
harakat qilingan. 
Iqtisodiy tizimlarning turli faoliyat yonalishlarini organish uchun har xil modellardan foydalaniladi. Iqtisodiy taraqqiyotning eng umumiy qonuniyatlari xalq xojaligi modellari yordamida tekshiriladi. Turli murakkab korsatkichlar, jumladan, milliy daromad, ish bilan bandlik, istemol, jamgarmalar, investitsiya korsatkichlarining dinamikasi va nisbatini tahlil qilish, uni oldindan aytib berish uchun katta iqtisodiy modellar qollaniladi. Aniq xojalik vaziyatlarini tekshirishda kichik iqtisodiy tizimlardan, murakkab iqtisodiy tizimlarnitekshirishda, asosan, matematik modellardan 
foydalaniladi.
Tajriba sexi ishlab chiqarishning asosiy sexlaridan biri bo‘lib, bu yerda quyidagi ishlar bajariladi: 

1. 
   Model yaratish va tayyorlash. 
   
2. 
    Buyumga gazlama sarf normalarini aniqlash. 
   
3. 
   Gazlamalarning fizik-mexanik xususiyatlarini tekshirish. Bu ishlarni 
   bajarish uchun sexda xodimlar quyidagi guruhlarga ajratilgan: 
   

1. Modelchi-konstruktorlar guruhi. 2. Òexnologik guruh.
3Normalovchilar guruhi. 4. Andazachilar guruhi. 

Gazlamalarning fizik-mexanik xususiyatlarini aniqlash laboratoriyasi. Yangi modeldagi buyumning konstruksiyasini konstruktor tuzib chiqadi va konstruksiyanitekshirish maqsadida namuna tikiladi. Namuna tikish jarayonida konstruksiyaga o‘zgartirishlar kiritib boriladi. O‘zgartirish kiritilgan konstruksiya bo‘yicha yana ikkinchi namuna tikiladi va ushbu jarayonda konstruksiya bo‘yicha etalon-andaza tasdiqlanadi. Etalon andaza 

o‘rtacha o‘lchambo‘yga yaratilganligi uchun texnik-konstruktor ushbu model tavsiya etilgan boshqa o‘lcham-bo‘ylarga ko‘paytiradi. 
Agar model modalar uyida yaratilgan bo‘lsa, unda tikuv korxonaning 
tajriba sexiga modelning namunasi, tavsiya etilgan hamma o‘lchambo‘ydagi andazalar hamda modelni texnik hujjati keltiriladi. Bunda konstruktor namuna va andazalarnitexnik hujjatga solishtiradi. Andazalar qanchalik to‘g‘ri qilinganligini aniqlash maqsadida model namunasi tikiladi.