Taekvando va sport faoliyati fakulteti

2.2 Dam olish xarakteri.
Dam olish xarakteri (aktiv va passiv) xususan pauza-larni boshqa, qoshimcha faoliyat turlari (engil-trustsoy yugurish - asosiy masofa oraligidir va h.k.) bilan toldirish organizmga asosiy ish turi va qoshimcha qilinganini inten-sivligiga qarab organizmga turlicha taosir korsatadi. Kritikka yaqin tezliklar bilan ishlashda past intensivlikdagi qoshimcha ish nafas jarayonlarini nisbatan yuqori darajada ushlashga imkoniyat beradi va shunga kora tinch holatdan ish holatiga, ish holatidan tinch holatga otishdagi keskin ozgarishlarning oldi olinadi. Ozgaruvchan metodning asosiy xarakterli tomonlaridan biri ham asosan shundan iboratdir.
Mashqni takrorlashlar (qaytarishlar) soni organizmga nagruzkani taosiri kolamining yigindisini belgilaydi. Aerob ish sharoitida takrorlashlar sonini oshirish yurak-tomir va nafas tizimi organlarini uzoq vaqt davomida yuqori darajada faoliyat kosatishga majbur qiladi. Anaerob sharoitda esa qaytarishlar sonini oshirish ertami-kechmi kislorodsiz mexa-nizmlarni tugatilishiga olib keladi. Unda ish bajarish butunlay toxtaydi yoki uni intensivligi keskin pasayadi.
CHidamlilik namoyon qilishda nafas muhim ahamiyatga egaligi maolum boldi. SHunga kora tinch, bir xil maromdagi ishlarda asosan burun orqali chuqur nafas olish bilan mashq, ish bajarish togriligi amaliyotda isbotlangan. Maolumki nafas, kokrak, qorin, (bryushnoy press) va aralash muskullar – diafragma aralashuvi orqali olinadi. Kuchli zoriqish bilan bajariladigan faoliyatda maksimal darajada opka ventilyatsiya-sini yolga qoyish uchun (N.G. Ozolin, V.V. Mixaylov) ogiz orqali chuqur nafas tavsiya qilinadi. Asosiy eotibor nafas chiqarishga qaratilishi, chunki opkadagi kislorodi kam bo`lgan havo yangi havo bilan aralashib ketmasligi keskin va chuqur nafas chiqarish tavsiya qilinadi.
Yuqori malakali sportchilarda chidamlilikni tarbiyalash-da hozirgi zamon metodikasi biror mashgulotni ozidagina emas, trenirovka mashgulotlarining yillik tsiklida ham juda katta hajmda ish bajarishni tavsiya qilmoqda.
Mashqlarni takrorlash soni ularning organizmga ta’sir kо’rsatish darajasini belgilaydi.
Aerob sharoitlarda ishlashda takrorlash sonini kо’paytirish nafas olish va kon aylanish organlari faoliyatini yukori darajada uzok vakt ushlab turishga majbur kiladi. Anaerob rejmida mashklarni takrorlash soni kislorodsiz mexanizmlarning tugashiga yoki markaziy asab tizimining kurshovda kolishiga olib keladi.
Dam olish oralig’i davomiyligi organizmning trenirovka nagruzkasiga bо’lgan javob reaktsiyasi xajmi singari, uning xususiyatini xam aniklash uchun katta axamiyatga ega. Bunda dam olish oraliklarida sodir bо’ladigan tiklanish jarayonlari kuyidagilardan iborat:
- tiklanish jarayonlari tezligi bir xil emas - avval tiklanish tez kechadi, sо’ng sekinlashadi;
- turli kо’rsatkichlar xar xil vaktdan keyin tiklanadi (geteroxronlilik);
- tiklanish jarayonida ish kobiliyati va boshka kо’rsatkichlarning fazali о’zgarishi kuzatiladi.
Dam olish oralig’i tiklanish uchun yetarli bо’lgan sust shiddatli mashklarni bajarishda xar bir keyingi urinish taxminan avvalgisiga о’xshagan kо’rinishda boshlanadi.
Ushbu xolda dam olish oraliјini kamaytirishda nagruzka kо’prok aerob nagruzkaga aylanadi, chunki odatda 3-4 minutga kelib vujudga kelayotgan nafas olish jarayonlari xam о’z kuchini saklab kolgan bо’ladi.

Maksimal va submaksimal quvvatli mashqlardagi dam olish oraliјini kamaytirish nagruzkani anaerob nagruzkaga aylantiradi, chunki mashk takrorlangan sari kislorod karzi oshib boradi. Dam olish xususiyati mashklar о’rtasida faol, sust va aralash bо’lishi mumkin. О’kitishning kritik nuktasiga yakin bо’lgan tezlikda ishlash paytida faol dam olish nafas olish jarayonlarini yukori darajada ushlab turishga yordam beradi va ishdan dam olishga xamda aksincha xolatga keskin о’tishning oldini oladi. Bu nagruzkani kо’proq anerob nagruzkaga olib keladi. Bundan tashkari, oјir mexnatdan sо’ng faol dam olish tiklanish jarayonlarini tezlashtiradi. Mashklar о’rtasida sust dam olish paytida sportchi, butkul tinch xolatda bо’lib, xech kanday xarakatlarni bajarmaydi.

CHidamlilikni rivojlantirish uchun kuyidagi uslublar kо’llaniladi: bajariladigan mashklar xajmi va shiddatini oshirish, о’zgaruvchan, oralikli, о’zgaruvchan-oralikli, takrorlash.
Xajmni oshirish uslubi shundan iboratki, jismoniy mashklarni bajarish vakti mashg’ulotlardan mashg’ulotga asta-sekin oshib boradi. Bu uslub mashg’ulotlar sonini kо’paytirishini nazarda tutadi.
SHiddatni oshirish uslubi jismoniy mashklarni bajarish surhati, shuningdek butunlay mashјulot zichligini mashјulotdan mashјulotga asta-sekin oshirib borishni kо’zda tutadi.
О’zgaruvchan uslub shundan iboratki, jismoniy mashklar xar xil surhatda bajariladi. Bunda past surhatda о’tkaziladigan vakt bо’laklari mashg’ulotdan mashg’ulotga kamayib, baland surhatda о’tkaziladiganlari ortib boradi.


Хulosa

Jismoniy tarbiya tizimi barcha davlat va jamoat tashkilotlari hamda muassasalar, maktablar, oliy o’quv yurtlari, jismoniy tarbiya jamoalari va boshqalar uchun foydalanish majburiy bo’lgan yagona davlat dasturi va o’quv qurollari bilan ta'minlangan.

Jismoniy madaniyatning maqsadi, jamiyat madaniyatining bir qismi sifatida, kishilarning jamiyat qurilishida faol ishtirok etishini unung talablarini qondiruvchi jismoniy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirishni ob’ektiv zarurati bo’lib hisoblanadi.
Inson organizmi va psixikasiga jismoniy mashqlar bilan muntazam ta'sir ko’rsatish jismoniy mashqlarning qo’llanish uslubiyatida bu ta'sirlar qonuniyatlarga mos kelgan hollardagina muvaffaqiyatli bo’lishi mumkin. Ular asosiy va umumiy qoidalarni, shuningdek, jismoniy tarbiya jarayonining har xil tomonlarini o’rganuvchi qator fanlarning ma'lumotlarini taqqoslash orqali berilgan tavsiyalarni aks ettiradi.
Harakat shaklidagi ko’rsatmalilik jismoniy tarbiyaga xos bo’lgan shakl hisoblanadi. Uning ahamiyati juda katta, ayniqsa, eng murakkab harakatlarni o’zlashtirishda. Bunda yo’naltirib turuvchi yordam va “harakat bo’ylab olib o’tish” eng yetakchi metod sanaladi.

Harakat shaklidagi ko’rsatmalilikning xususiyati shundan iboratki, u harakatlarni fazo va vaqtda aniqlab olishdan tashqari, ichki va tashqi ta'sir kuchlari, ayniqsa, inersiya va reaktiv kuchlar dinamikasida mo’ljal ola bilish imkoniyatini ta'minlaydi.

Bajara olish va individuallashtirish tamoyilini amalga oshirish vazifasi jismoniy tarbiya o’qituvchisini ko’pgina turli xil omillarning o’ta qiyin, o’zgaruvchan manzarasiga to’qnash keltiradi. Bu omillarni har vaqt muntazam e'tiborga olib turish zarur.Bunda ta'sirlarni istiqbolli dasturlash uchun barcha omillarning kelgusidagi o’zgarishlarini oldindan ko’zlab olish kerak.
Jismoniy tarbiya jarayonida bu – sikllarni hosil qiluvchi mashg’ulotlar va bosqichlarning berk aylanishidir. Shunga muvofiq uchta turi ajaratiladi: mikrotsikllar (haftalik), ular mashqlarning takroriy qo’llanilishi va bir vaqtning o’zida ularning har xil yo’nalganligi, yuklama va dam olishning uyg’unlashuvi bilan tavsiflanadi.