Taekvando va sport faoliyati fakulteti

2.1 Yuklamlarni me’yorlash ahamiyati.
O’smirlik va birinchi yetuklik yoshi (taxminan 35 yoshgacha) organizmning funksional imkoniyatlarini to’liq ro’yobga chiqarish uchun qulay imkoniyatlarni ochib beradi. Ko’pchilik uchun jismoniy tarbiya yo’nalishi uzaytirilgan umumiy jismoniy tayyorgarlik shaklida bo’ladi. O’smirlik yoshi uchun sport bilan faol shug’ullanish hamda uning asosida yuksak natijalarga erishish xosdir.
Ikkinchi yetuklik yoshida funksional imkoniyatlarning barqarorlashuvi davrida jismoniy tarbiya yo’nalishi erishilgan yaxshi ish qobiliyatini, erishilgan jismoniy tayyorgarlik darajasini saqlab turish sifatida qatnashadi. Ancha kechroq davrlarda (ayollar - 55 yoshdan, erkaklar - 60 yoshdan) jismoniy tarbiya turli xil salbiy omillarning inson sog’lig’iga ta'sir qilishiga qarshilik ko’rsatishga yordam beradi. Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish jismoniy tarbiya-sog’lomlashtirish xususiyatiga ega bo’ladi. Umuman aytish mumkinki, jismoniy tarbiya yo’nalishlarining yoshga mosligi tamoyili jismoniy mashqlar bilan ko’p yillik shug’ullanishlar jarayonida jismoniy tarbiyadan foydalanishda eng asosiysi hisoblanadi.

Ko’rib chiqilgan tamoyillar yaxlit jismoniy tarbiya jarayonining turli xil qonuniyatlari va tomonlarini aks ettiradi. Ular bir-birini to’ldiruvchi va o’zaro bog’langan prinsipial metodik qoidalar yig’indisini emas, balki birligini tashkil etadi. Biron-bir tamoyildan chekinish jismoniy tarbiyaning butun murakkab jarayoni buzilishiga va o’qituvchi hamda o’quvchining katta mehnati deyarli samarasiz bo’lib qolishiga olib kelishi mumkin.

Sport mashg'ulotlarining yurak-qon tomir tizimi uchun foydali ekanligi barchaga ayon. Biroq, bazan yuklamalarning keragidan ortiq berilishi natijasida inson salomatligi xavf ostida qolishi ham muqarrar. Jismoniy yuklamar yurak-qon tomir tizimi hamda organizmga zarar etkazmasligi uchun mashqlar intensivligini qanday aniqlash mumkin.
Kardiologlar va sport tibbiyoti mutaxassislari jismoniy mashqlar paytida yurak urishini o'lchash va uning tezligiga alohida etibor qaratishni tavsiya etishadi. Odatda, jismoniy mashqlar paytida yurak urishi normadan oshsa, yuklama haddan tashqari ko'p deb hisoblanadi, agar u normaga etib bormasa – etarli emas. Ammo, yurak urish tezligiga tasir qiluvchi tananing fiziologik xususiyatlari mavjud.
Nega yurak urishi tezlashadi?
Tirik organizmning barcha azolari va to'qimalari ozuqa moddalari va kislorod bilan to'yingan bo'lishi kerak. Aynan shu ehtiyoj tufayli yurak-qon tomir tizimi ishlaydi – yuraktomonidan qon yuborilgach, organlar kislorod bilan to'yinadi va o'pkaga qaytib, gaz almashinuvi sodir bo'ladi. Dam olayotgan paytda yurak urishi bir daqiqada o'rtacha 50 dan 80-90 martagacha (sport bilan shug'ullangan odamlarda) etadi.
Jismoniy harakat natijasida barcha organlarning kislorodga bo'lgan talabi keskin oshadi. SHu sababli jismoniy mashqlardan keyin yurak urishi tezlashadi. Yurak tanaga kislorodni katta miqdorda etkazib berishi zarurligi to'g'risida signal oladi va kerakli miqdordagi kislorodni taminlash uchun tezlashtirilgan suratda ishlay boshlaydi.

Yurak urishining normal holati yurakning to'g'ri ishlashi va u etarli yuklamalarni ko'tara oladimi yoki yo'qligini bilish uchun jismoniy mashg'ulotlardan keyin yurak urish tezligini hisobga olish juda muxim. Buni etiborga olmaslik – kelajakdaOlimpiya va jahon chempioni bo'lishi mumkin bo'lgan sportchilarni ushbu imkoniyatdan mahrum qilinishiga olib keladi.

Normaning qiymatlari insonning jismoniy holatiga va yoshiga qarab o'zgarishi mumkin, shuning uchun uni aniqlash uchun “Haskell Fox” pulsaciya formulasi qo'llaniladi: Bunda odamning yoshi maksimal yurak urishi soni (220)dan ayriladi. Hosil bo'lgan natijaga qarab har xil turdagi yuklamalar yoki mashq zonalari uchun yurak urish tezligi normasi hisoblanadi.
Piyoda yurish – bu inson uchun eng muhim fiziologik shartlardan biri. Yurganda yurak urishi maksimal qiymatning 50-60%ga teng bo'ladi. Masalan, 30 yoshli odam uchun yurak urish tezligini hisoblaymiz: biz yurak urishining maksimal qiymatini quyidagi formula bo'yicha aniqlaymiz: 220–30=190. Endi maksimalning 50% ni aniqlaymiz: 190x0,5=95. Xuddi shu tarzda, maksimalning 60%: 190 x 0.6 = 114. Demak 30 yoshli odam yurganda normal yurak urish tezligi daqiqasiga 95 dan 114 gacha bo'ladi.
Yengil yugurish yurak mushaklarini mukammal darajada kuchaytiradi. Engil yugurish uchun normal yurak urish tezligi maksimal yurak urish tezligining 70-80% deb hisoblanadi: masalan 20 yoshli odam yurak urishini hisoblasak maksimal yurak urishi: 220–20=200 (20 yoshli yigitlar uchun). Yugurish paytida maqbul ko'rsatkich: 200x0.7=140. Yugurishda maksimal ruxsat: 200x0.8=160. Demak, 20 yoshli yigitda engil yugurish vaqtida yurak urishi daqiqasiga 140dan 160 martagacha bo'ladi.
Sportchilarda. Sport bilan professional ravishda shug'ullanadigan odamlar uchun ideal yurak urishi mavjud emas. Ammo jismoniy mashqlar paytida sportchilarda yurak urish darajasi eng yuqori. Ular intensiv mashg'ulotlar paytida normal yurak urish tezligiga ega, bu maksimal qiymatning 80-90% deb hisoblanadi. Va haddan tashqari katta yuklama paytida, sportchining pulsi maksimal darajaning 90-100% ni tashkil qilishi mumkin.
Jismoniy faoliyatning turi va intensivligi katta ahamiyatga ega. Masalan, uzoq masofaga yuguruvchilar jismoniy mashqlar paytida katta kuch sarflaydigan sportchilarga qaraganda kamroq yurak urishlariga ega bo'ladi.
SHuningdek, sport bilan shug'ullanadiganlarning fiziologik holatini (miokarddagi morfologik o'zgarishlar darajasi, tana og'irligi) va dam olishda sportchilarning yurak urishi shug'ullanmagan odamlarga qaraganda ancha past ekanligini hisobga olish kerak. SHuning uchun hisoblangan qiymatlar haqiqiy qiymatdan 5-10%ga farq qilishi mumkin.
Sport shifokorlari keyingi mashg'ulot boshlanishidan oldin yurak urishini ko'proq aniqroq deb bilishadi. Aniq hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun murakkab hisoblash formulalari mavjud. Ular nafaqat yoshiga qarab, balki dam olish paytida individual yurak urish tezligi va mashg'ulot intensivligining foizlarini ham etiborga olishadi (bu holda 80-90%). Ammo bu hisob-kitoblar yanada murakkab tizim bo'lib, natijalari yuqorida aytib o'tilganlardan katta farq qilmaydi.
CHidamlilikni tarbiyalashda yuklamini kriteriyasi va komponentlari muhim ahamiyat kasb etadi. CHidamlilik mashgu-lotlar davomida sportchini bir oz bolsada charchashni his qilishi orqali rivojlanishiga eotibor bersak yuklamadan song tiklanish juda oz vaqt ichida sodir bolsa chidamlilikni rivojlanmasligi maolum boladi. Ish hajmi katta bolib charchoq his qilish bilan bajarilsa organizm yuklamaga moslasha boshlaydi va qator mashgulotlardan song chidamlilikni ortib borayotganligi kozga tashlanadi. Moslashuv organizmdagi ozga-rishlar darajasi, yuklamaga javob reaktsiyasi xarakteri, uni kolami yonalishi orqali sodir boladi. Har xil tipdagi nagruzkada charchoq bir xil bolmaydi.
1) mashqni absolyut intensivligi (harakatlanish tezligi);
2) mashqni davomiyligi (uzunligi);
3) dam olish intervalining katta kichikligi;
4) dam olishning xarakteri (aktiv yoki passiv);
5) mashqni takrorlashlar (qaytarishlar) soni;
Bu komponentlarni bir-biri bilan ozaro uzviy olib borish orqali berilgan yuklama organizmning faqat javob reaktsiyasi kolamigagina emas, hatto uning sifati xususiyatini ham turlicha bolishiga olib kelishi amaliyotda isbotlandi. YUqorida qayd qilingan komponentlarni taosirini tsiklik mashqlar misolida korib chiqamiz:
Mashqni absolyut intensivligi faoliyatni energiya bilan taominlash xarakteriga togridan-togri taosir qiladi. Harakatlanishning tezligini pastligida katta energiya sarf-lanmaydi. Sportchini organizmini kislorodga talabining kolami uni aerob imkoniyatlaridan oz. Bunda kislorodga bolgan joriy talab, agarda, ishni boshlanishida nafas jarayoni etarli darajada yolga qoyilib ulgurmagan payitdagi kislorodga muhtojlikni kop emasligini hisobga olmasak, sarflanayot-ganini ornini qoplamaydi va ish xaqiqiy turgun holatdagi sharoitda bajariladi. Bunday tezlik subkritik tezlik deb nomlanadi. Subkritik tezlik zonasida kislorodga muhtojlik taxminan harakatlanish tezligiga togri proportsiyada boladi. Agarda sportchi tezroq harakatlanayotgan bolsa kritik tezlikka erishadi, bu erda kislorodga muhtojlik uni aerob imkoniyat-lariga teng. Bu holda ishning bajarilishi bilan kislorod sarflanishining kolami maksimal darajada deb hisoblanadi. Kritik tezligi qanchalar yuqori bo’lsa sportchini nafas imkoniyati shuncha yuqori boladi. Tezligi kritik tezlikdan yuqoriligi uchun yuqori kritik tezlik deb nomlanadi.
Yuqori kritik tezlik zonasida energetika mexanizmi samaradorligini ozligidan kislorodga muhtojlik tezlashadi, harakat tezligiga nisbatan ortadi. Taxminan kislorodga muhtojlik tezlikni kubiga nisbatan proportsional oshadi (Xill A.B.). Masalan, yugurish tezligini 6 dan 9 m. sek.ga oshirilsa (yaoni 1.5 marta) kislorodga muhtojlik esa taxminan 3,3-3,4 martaga ortadi. Bu degani, tezlik bir ozgina oshirilsa kislorodga muhtojlik ahamiyatli darajada kopayadi. Bu oz navbatida anaerob mexanizmlar rolini muvofiq ravishda kotaradi.
Mashqni davomiyligi masofani bolaklarining uzun-ligi va masofa boylab harakatlanish tezligi bilan aniqlanadi. Davomiyligini ozgartirish ikki xil ahamiyat kasb etadi. Birinchidan, faoliyatni bajarish uchun energiya qaysi manba hisobidan bolishligiga qarab ishning davomiyligi belgila-nadi. Agarda ishning davomiyligi 3-5 min ga etmasa nafas jarayoni kerak bolgan darajada kuchayib ulgurmaydi, energiya bilan taminlashni anaerob reaktsiya oz boyniga oladi.