Tadqiqotlari

13.4. Tajriba modellarini tasniflash 
 
Eksperimentni loyihalashtirish shundan iboratki, bog‘liq bo‘lgan o‘zgaruvchiga 
faqat 
o‘rganilayotgan  mustaqil  o‘zgaruvchi  tomonidan  ta’sir  ko‘rsatishni 
kafolatlovchi  sharoitlar  yaratish  va  bunda  qo‘shimcha  omillar  ta’sirini  yo‘qqa 
chiqarish lozim. 
Masalan, bizning maqsadimiz do‘kon rastalarida bananlarning joylashuvi sotuv 
hajmiga qanchalik ta’sir ko‘rsatishini aniqlash hisoblanadi. 
Siz  barcha  meva-cheva  do‘konlarini  ikki  guruhga  –  eksperimental  va  nazorat 
guruhiga ajratasiz. Ikkala guruh imkoniyati bo‘yicha barcha jihatlardan bir xil kuchga 
ega, ya’ni shahar markazi va chetida joylashgan katta va kichik do‘konlar soni bir xil 

---

 
284 
 
va  hokazo.  Ikkala  guruhdagi  do‘konlarda  ma’lum  bir  muddat  davomida  sotilgan 
bananlar  hajmi  aniqlanadi.  Shundan  so‘ng  faqat  eksperimental  guruh  do‘konlarida 
bananlarning  do‘kon  rastalarida  joylashuvi  ma’lum  tarzda  o‘zgartirib  chiqiladi  va 
belgilangan  vaqt  o‘tgach  ikkala  guruhdagi  do‘konlarda  sotuv  hajmi  yana  bir  bor 
o‘lchanadi.  Mazkur  eksperiment  natijalari  bo‘yicha  bananlarning  do‘kon  rastalarida 
joylashuvi sotuv hajmiga qanchalik ta’sir ko‘rsatishi aniqlanadi. Biroq eksperimental 
do‘konlarda  aniqlangan  sotuv  hajmining  o‘zgarishi  faqat  bananlarning  joylashuvini 
o‘zgartirishgagina emas, balki  ishlab chiqaruvchilar reklamasi, ob-havo kabi  boshqa 
bir qator qo‘shimcha omillarga  ham bog‘liq bo‘ladi.  Lekin bu omillar  ta’siri  nazorat 
guruhidagi  sotuv  hajmining  o‘zgarishini  ham  tavsiflaydi.  Shu  tariqa,  nazorat  va 
eksperimental guruhda sotuv hajmining o‘zgarishi bananlarni sotish hajmiga (bog‘liq 
bo‘lgan  o‘zgaruvchi)  ularning  do‘kon  rastasida  joylashuvi  (mustaqil  o‘zgaruvchi) 
ko‘rsatuvchi ta’sirni tavsiflaydi. 
Endi  esa  olingan  natijalarning  ishonchlilik  darajasini  baholash  zarur.  Bunda 
ichki va tashqi ishonchlilik foydalaniladi. 
Ichki  ishonchlilik  bog‘liq  bo‘lgan  o‘zgaruvchining  qanday  doirada  o‘zgarishi 
haqiqatda  ham  mustaqil  o‘zgaruvchining  o‘zgarishi  bilan  izohlanishini  aniqlab 
beradi. Masalan,  yuqorida keltirilgan  misolda nazorat  va eksperimental  guruhlarning 
to‘liq ekvivalentlik sharti ta’minlanmagan – aytaylik, bu guruhdagi do‘konlarga yoshi 
va  moddiy  ahvoli  turlicha  bo‘lgan  xaridorlar  tashrif  buyuradi.  Bu  farqlar  nazorat 
qilinmaydigan  omillar  tarkibiga  mansub  bo‘ladi  va  mazkur  eksperiment  ichki 
ishonchlilik talablariga javob bermay qoladi. Bunday eksperiment  natijalari  unchalik 
katta qiymatga ega bo‘lmaydi. 
Tashqi 
ishonchlilik 
eksperiment 
davomida 
olingan 
va 
aniqlangan 
bog‘liqliklardan  foydalanish  mumkin  bo‘lgan  doirani  tavsiflaydi.  Masalan, 
bananlarning  do‘kon  rastasida  joylashuvi  va  sotuv  hajmi  o‘rtasidagi  bog‘liqlikni 
(agarda u mavjud bo‘lsa) boshqa turdagi do‘konlarga ham tarqatish mumkinmi?  
Reklamani  sinovdan  o‘tkazishda  xaridorlarning  har  xil  reklama  turlariga 
reaksiyasi  baholanadi,  bunda  sinovdan  o‘tkazish  maxsus  namoyish  xonasida  amalga 
oshiriladi.  Biroq  xaridorlarning  tovarni  ilgari  surishdagi  turli  usular,  jumladan, 

---

 
285 
 
reklamaga  haqiqiy  reaksiyasi  namoyish  xonasi  va  haqiqiy  savdo  zalida  bir-biridan 
farq qilishi mumkin.  
Amaliyotda  muayyan  marketing  tadqiqoti  o‘tkazishda  qoidaga  ko‘ra  bitta 
emas,  balki  barcha  tadqiqot  turlaridan,  buning  ustiga  istalgan  ketma-ketlikda 
foydalaniladi. Masalan, tavsiflash xarakteriga ega tadqiqot asosida razvedka tadqiqoti 
o‘tkazish  haqida  qaror  qabul  qilinishi  mumkin.  Buning  natijalari  kazual  tadqiqot 
yordamida  aniqlashtirilib,    o‘z  navbatida,  bu  tadqiqotga  asos  qilib  eksperiment 
o‘tkazish olinadi. 
Eksperiment  usuli  o‘rganilayotgan  ob’ektlar  xulq-avtori  haqida  axborot 
to‘plash  usuli  bo‘lib,  ushbu  ob’ektlar  faoliyatiga  ta’sir  ko‘rsatuvchi  barcha  omillar 
ustidan nazorat o‘rnatishni nazarda tutadi.  
Bu  usuldan  maqsad  marketing  omillari  va  o‘rganilayotgan  ob’ektlar  xulq-
avtori  o‘rtasida  sabab-oqibat  aloqalarini  aniqlashdir.  Eksperiment  natijalarining 
ishonchliligini  ta’minlash  uchun  o‘rganilayotgan  omildan  tashqari  boshqa  barcha 
omillar qiymati o‘zgarmas bo‘lishi lozim.  
Eksperiment 
marketing 
tadqiqotlari 
usuli 
sifatida 
tahlil 
davomida 
o‘rganilayotgan omildan boshqa barcha omillar ta’siri yo‘q qilinishini nazarda tutadi. 
Shu  sababli  eksperiment  kamida  ikkita  o‘rganilayotgan  guruh  bo‘lishini  talab  qiladi, 
ulardan biri eksperimental, ikkinchisi esa nazorat guruhi sanaladi.  
Sun’iy  vaziyatda  o‘tkaziluvchi  eksperimentlar  laboratoriya    eksperimenti, 
haqiqiy sharoitlarda o‘tkaziluvchi eksperimentlar esa dala eksperimenti deb ataladi.  
Dala  tadqiqotlari  eng  murakkab  va  qimmatli  bo‘lsada,  shu  bilan  bir  paytda  u 
bozorni  o‘rganishning  eng  samarali  usuli  hamdir.  Uni  faqat  yirik  kompaniyalargina 
qo‘llaydi.  U  bozor  talablari,  sotuv 
usullari,  narx  va  boshqa  ko‘plab  shartlar 
bilan  tezda  va  har  tomonlama  tanishib 
chiqish, 
potensial 
xaridorlar 
bilan 
shaxsiy 
muloqot 
o‘rnatish,  mazkur 
bozorda  talab  eng  katta  bo‘lgan  tovar 
namunalarini xarid qilishga imkon beradi.  

---

 
286