Tadqiqotlari

Iste’mol tovarlari turkumi
 
Kundalik iste’mol tovarlari: 
a) doimiy talabdagi asosiy 
tovarlar 
b) impulsiv tarzda sotib 
olinadigan tovarlar 
v) favqulodda holatlar uchun 
tovarlar 
Dastlabki  tanlov  asosida 
olinadigan tovarlar: 
a) o‘xshash tovarlar 
b) alohida ko‘rinishdagi 
tovarlar 
Alohida 
talabdagi 
tovarlar 
Passiv 
talabdagi 
tovarlar 
10.2-rasm. Iste’mol tovarlari turkumini tashkil etuvchi tovarlar tarkibi
 

---

 
220 
 
 
Alohida  talabdagi  tovarlar  -  xaridor  uchun  o‘ta  qadrli  sanalayotgan,  o‘ta 
nufuzli,  mashhur  firmalar  tovari  bo‘lib,  ular  uchun  xaridor  tayinli  vaqt  va 
harakatlarini ayamaydi. 
Masalan,  xususiy  uylar  uchun  maxsus  mebellar,  jihozlar  yoki  bo‘lmasa, 
Porshe,  Ferrari,  Mersedes  –Bens,  BMV,  Volva  avtomobillarining  ayrim  turlari 
bo‘yicha ishtiyoqli xaridorlar talabi bunga yorqin misol bo‘la oladi. 
Bozor 
islohotlarini 
chuqurlashtirish 
va 
iqtisodiyotni 
erkinlashtirish 
sharoitlarida iste’mol bozorida taklifning shakllanishi sezilarli o‘zgarishlarga uchradi. 
Ma’muriy  buyruqbozlik  tizimidan  bozor  iqtisodiyotiga  o‘tish  davri  tovar  resurslari 
tarkibida import tovarlar ustunligi bilan tavsiflanadi. 
Iste’mol bozorining hozirgi holatini tahlil qilish va tovar taklifi strukturasidagi 
o‘zgarishlar  sababini  aniqlash  maqsadida  Toshkent  shahri  va  viloyatida  bozor 
tadqiqotlari  o‘tkazildi.  Ish  davomida  100  ga  yaqin  chakana  savdo  korxonalari  va 
dehqon bozorlari o‘rganib chiqildi; 100 dan ortiq savdo xodimlariga savollarr berildi 
va 200 ta xaridor o‘rtasida anketa so‘rovlari o‘tkazildi. 
Oziq-ovqat  mahsulotlari  chakana  savdosi  tahlili  import  tovarlarning  ulushi 
kattaligini  ko‘rsatadi.  Sotilayotgan  tovarlar    assortimentida  yogurt  (91%),  pishloq 
(89%),  dudlangan  kolbasa  (68%),  pista  yog‘i  (82%)  kabi  xorijiy  tovarlar  sezilarli 
ulushga ega.  
Shu  bilan  birga  oxirgi  paytlarda  mahalliy  ishlab  chiqaruvchilar  tomonidan 
taklif etilayotgan  mahsulotlar turi  va hajmi ortib bormoqda. Ayrim  tovarlar bo‘yicha 
mahalliy ishlab chiqaruvchilar taklif qilayotgan assortiment xilma-xildir. 
Nooziq-ovqat  bozorida  import  mahsulotlar  ulushi  yanada  yuqori.  Masalan, 
import  televizorlar  ulushi  96%,  videomagnitofonlar  –  100%,  souvtgichlar  –  82%ni 
tashkil qiladi va hokazo.  
Mutaxassislar  orasida  o‘tkazilgan  so‘rov  shuni  ko‘rsatadiki,  oziq-ovqat 
mahsulotlarini  sotishda  savdo  agentlarining  yarmidan  ko‘pi  (59%)  mamlakatimizda 
ishlab chiqailgan tovarlarni afzal ko‘radi, nooziq-oqvat mahsulotlarida esa, aksincha, 

---

 
221 
 
import tovarlari  ustunlik qiladi (76%). Mutaxassislarning  katta qismi  import nooziq-
ovqat tovarlar bilan savdo qilishni ko‘proq foyda keltiradi deb hisoblaydi. 
Iste’molchilar  o‘rtasida  o‘tkazilgan  so‘rov  natijalariga  ko‘ra  ularning 
ko‘pchilik  qismi  (82%)  import  (nooziq-ovqat  tovarlari)  mahsulotlarni  afzal  ko‘radi. 
Oziq-ovqat  mahsulotlarini  xarid  qilishda  esa  iste’molchilarning  62%dan  ortig‘i 
mahalliy mahsulotlarni tanlaydi. 
Savdo  xodimlarining  fikriga  ko‘ra  tovarni  tanlashda  asosiy  mezonlar  uning 
narxi, sifati va o‘rovi hisoblanadi. Xaridorlar tovar o‘roviga kamroq, ekologik tozalik 
va  uzoq  muddatlilikka  esa  ko‘proq  e’tibor  qarata  boshladilar.  Iste’molchilar 
tomonidan  oziq-ovqat  mahsulotlarini  tanlashda  asosiy  mezon  narx  va  sifat  sanalsa, 
nooziq-ovqat  mahsulotlarini  tanlashda  esa  mahsulotning  tashqi  ko‘rinishi  va  tovar 
markasi hisoblanadi.  
Shaharning  iste’mol  bozxorida  nooziq-ovqat  tovarlarini  sotishda  savdo 
korxonalarining katta qismi xaridorlar to‘lov layoqatining pastligi, bozorning xorijda 
ishlab  chiqarilgan  o‘xshash  tovarlar  bilan  to‘yinganligi,  tovarlar  tannarxining 
balandligi  kabi  muammolarga  duch  kelmoqda.  Mutaxassislarning  fikriga  ko‘ra,  shu 
tariqa  import  tovarlar  nooziq-ovqat  bozori  strukturasida  yetakchi  o‘rinni  egallab 
qoladi. 
Passiv  talabdagi  tovarlar-  xaridorlarga  notanish  yoki  ular  xususida  juda  kam 
o‘ylaydigan  tovarlardan  tarkib  topadi.  Masalan,  yaqin  15  yil  ichida  mamlakatimiz 
aholisi  uchun  mikroto‘lqinli  pechlar,  idish  yuvish  mashinalari  notanish  edi.  Ushbu 
tovarlarning reklamasi, sotuvda ko‘p tarqalishi natijasida u keng xaridorlar ommasiga 
yetib  bordi.  Bundan  tashqari,  dafn  marosimi  uchun  anjomlar,  hayot  sug‘urtasi  kabi 
passiv talabdagi tovarlar ham aynan shu guruhga kiradi. 
F.Kotler  iste’mol  tovarlari  turkumini  ushbu  yuqorida  qayd  etilgan  4  katta 
guruhga  bo‘lib  o‘rganishni  va  ular  bilan  savdo  qilishda  sezilarli  natijalar  berishini 
asoslaydi. 
Iste’mol  tovarlarini  xarid  etish  intensivligi  barcha  turdagi  savdo 
shaxobchalarida turlicha bo‘ladi. Masalan, Germaniyada asosiy iste’mol mollari bilan 
savdo  qiluvchi  savdo  korxonalarining  12  turini  keltirish  mumkin.  Bular  safiga 

---

 
222 
 
supermarketlardan tortib, «hayotiy vosita mollari» turkumidagi kichik do‘konlar ham 
kiradi.  Ixtisoslashgan  «Aldi»,  «Lidl»,  «Karshtat»  turkumidagi  savdo  korxonalarida 
o‘ziga xos bo‘lgan tovar assortimenti shakllangan va bu xaridorlarning xaridida ham 
o‘z aksini topadi. Meva  va sabzavotlar,  uy xo‘jaligi  uchun  mayda tovarlarni  yanada 
tor  ixtisoslashgan,  o‘ta  sifatli  tovarlar  savdo  qiluvchi  do‘konlardan  xarid  qilish 
mumkin.  Boshqa  bir  qancha  Yevropa  ittifoqi  davlatlarida,  A+Sh  va  yangi  Sharq 
mamlakatlarida ham iste’mol mollari savdosi shunday tashkil etilgan.