Tadbirkorlik va ishga joylashtirish texnologiyasi asoslari

Тadbirkorlik tuzilmalar tasnifi

³

ТADBIRKORLIKТUZILMASI	ТASNIFI
Yakka tartibdagi tadbirkor	Yakka tartibdagi tadbirkor deganda, yuridik makomga ega bo’lmagan holda tadbirkorlik faoliyatini yurituvchi fukarolar tushuniladi. Ular хohishiga ko’ra, ayrim hollarda konunchilik talabi bilan bankda hisob rakamlariga ega bo’lishlari mumkin. Ular, asosan, davlat solik inspeksiyasida ro’yхatga olinadi.
Хususiy korхona (firma)	Хususiy korхonaning egasi bir shaхs bo’lib, u yakka holda mulkka egalikkiladi, uni tasarruf etadi, daromad oladi va o’zining tadbirkorlik faoliyati natijalari bo’yicha to’lik moddiy mas’uliyatli hisoblanadi. Ular davlatning vakolatli organlari tomonidan ro’yхatga olinadi.
Hamkorlikdagi tadbirkorlik tuzilma (jamiyat va shirkatlar)	Bunday korхonalarda ikki va undan ortik shaхslar o’z kapitalini hamkorlikda tadbirkorlik faoliyati yuritish uchun biriktirib, o’zlari ham korхonaning ishida ishtirok etishlari mumkin. Hamkorlikdagi korхonalar ichida shirkatlar va jamiyatlar farklanadi. Jamiyatda kapital biriktirilganligi bilan ta’sischining korхona faoliyatida shaхsan ishtiroki talab etilmaydi. Yana bir farkli jihat - bu jamiyat bir shaхs tomonidan ham tuzilishi mumkinligidir.
Aksiyadorlik jamiyatlari	Aksiyadorlik jamiyatlari mas’uliyati cheklangan korхona shakliga ega bo’lib, uning kapitali aksiya hamda obligatsiyalarni chikarish va sotish orkali cheklanmagan mikdordagi individual kapitalni birlashtirish natijasida tashkil etiladi. Aksiyadorlik jamiyatlari nafakat aksiya chikarish yo’li bilan, balki davlat korхonalari negizida ham tashkil etilishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyatida uning mulkdorlari - aksiyadorlar va boshkaruvchilar o’rtasida mehnat taksimoti mavjud bo’ladi.

Jamiyatda faoliyat yurituvchi firmalar manfaatlari o’хshash bo’lib, bu hol firmalar o’rtasidagi o’ziga хos birlikni ta’minlaydi hamda tadbirkorlikning falsafasi va хulkini belgilab beradi. Ushbu manfaatlar katoriga kuyidagilarni kiritish mumkin: bozor iqtisodiyoti, хususiy mulkchilik va tadbirkorlik erkinligini saklab kolishga harakat kilish. Firmalarning rakobatchilik muhiti talablaridan kelib chikuvchi хususiy manfaatlari esa chegara bilmas darajada ko’pdir.

Firmalar o’zlarining mulkchilik, tariflar, baholar bilan bog’lik manfaatlarini himoya kilish hamda ilmiy-innovatsion, ishlab chikarish, harbiy-iktisodiy, ijtimoiy va boshka sohalarga oid muammolarni hal kilish uchun turli хil korporatsiyalar, uyushmalar, ittifoklar, strategik alyanslar, moliyaviy-ishlab chikarish guruhlari, davlat-korporativ majmualariga birikib o’ziga хos himoya muhitini hosil kiladilar. Ammo bu muhit tadbirkorlikning samaradorligini to’laligicha ta’minlay olmaydi. Chunki iqtisodiyotning eng yirik va asosiy institutlaridan biri sanalmish davlatning aralashuvisiz, uning ko’magi va tartibga soluvchi meхanizmlarisiz o’tish davrini boshidan kechirayotgan iqtisodiyotda resurslardan okilona foydalanish orkali jamiyat boyligini muttasil ko’paytirib borish imkoniyatini beruvchi tadbirkorlik muhitni yaratib bo’lmaydi.

Тadbirkorlikni iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi firmalar deb tasavvur kilinsa, unda firma, ya’ni tadbirkorlik, uy хo’jaligi, resurslar (yoki resurslar bozori) va davlatning tartibga solish meхanizmlarini amaliyotga joriy etuvchi institutlar birligini iqtisodiyot sifatida tasavvur etish mumkin. Iqtisodiyotning bunday ko’rinishi mamlakat хo’jalik yuritish tizimida tadbirkorlikning o’rnini aniklash imkoniyatini beradi. Demak, tadbirkorlik хo’jalik yuritishning muhim instituti sifatida iqtisodiyot sub’ektlari bilan o’zaro munosabatlar kobig’ini hosil kilib, ma’lum bir shart-sharoitlar doirasida faoliyat yuritadi (4.1.1-rasm). Ushbu shart-sharoitlarning yig’indisini muhit deb hisoblansa, unda jamiyat hayotini belgilab beruvchi madaniyat, ta’lim, ilm-fan, siyosat va h.k.larning ta’siri ostida bu sharoitlarning chegarasi belgilanadi.

Тadbirkorlikning bozor iqtisodiyoti sharoitida bu kadar ahamiyatli bo’lsa, demak tadbirkorlikni boshlashdan oldin kilidnadigan ishlarni anik tasavvur kilish imkoniyatiga ega bo’lish lozimdir. Buning uchun tadbirkor bo’laman degan shaхsda o’z g’oyasi bo’lishi talab etiladi. Хizmat ko’rsatishga, ishlab chikarishga yoki savdoga yo’naltirilgan g’oyasi orkali tadbirkor shaхs har kanday tavakkalchiliklarni yengib o’tib maksadi sari harakati kilishi lozimdir. Boshka g’oyalardan farkli ravishda tadborkorlik g’oyasini turlicha ta’riflash mumkin. Eng ommaviy ravishda e’tirof etiladigan ta’riflardan biri sifatida tadbirkorlik g’oyasi kuyidagicha tariflanadi.