Tadbirkorlik va ishga joylashtirish texnologiyasi asoslari

2.O’z-o’zini namoyish etish tartibi va ko’nikmalari.

Insonresurslari – odamlardir. Ularfakatmoddiynehmatlaryaratibkolmay, shubilanbirgaularniistehmolhamkiladilar. Odamlaro’zlarningmoddiyvamahnaviyehtiyojlarijihatidanunchalikbirxilemaslar. Bunga ylarningjinsi, yoshi, sog’lig’i, oilaviyahvoli, mahlumotdarajasivaboshkaijtimoiy, psixofiziologiksifatlarisababbo’ladi. SHuninguchunbirkishiikkinchisigao’xshamaydi.

Iqtisodiyotdaamalgaoshirilayotganislohiyo’zgarishlardavridahammanarsalarniinsonehtiyojlarivatakdiribilanmuvofiklashtirishmuhimdir.
Mehnatresurslarimamlakataholisiningo’zpsixofiziologikvaakliysifatlaribilanmoddiynehmatlarishlabchikarishgayokixizmatlarko’rsatishgakodirbo’lgankismidaniboratdir.
Mehnatresurslarideb, o’ziningakliyvajismoniymehnatibilanijtimoiyishlabchikarishdaishtiroketadiganmehnatgakobiliyatlikishilarto’plamigaaytiladi.
Butahrifdanshunarsakelibchikadiki, mehnatresurslario’zigaiqtisodiyotdamehnatbilanbandbo’lgankishilarniham, mehnatbilanbandbo’lmasahammehnatkilishlarimumkinbo’lgankishilarnihamkamraboladi. Boshkachaaytganda, mehnatresurslarihakikiy (real) vapotentsialxodimlardir.
Mahnaviyrivojlanishdarajasidegandaumumtahlimvakasbiybilimlarhamdako’nikmalar, shaxsiyhususiyatlartushuniladi. Buxususiyatlarinsonningtanlaganfaoliyatsohasidamuvaffakiyatliishlashiuchunzarursharthisoblanadi.
Insonningharikkalasifatibo’lganjismoniyvamahnaviyrivojitasvirlariningahamiyatiiqtisodiyotningrivojlanibborishigakarabdoimiyholdao’zgaribboradi. Buhol, o’znavbatda, mehnatsohasidagimavjudjahontamoyilinito’likaksettiradi, iqtisodiyotdavaumuman, jamiyatdatezvachukuro’zgarishlarbo’libturgandavrlardakishilarningjismoniyvamahnaviyfazilatlariroliayniksaortadi.
Bozoriqtisodiyotigao’tishesaaksincha, insonningtashabbuskorvafaolbo’lishininazardatutadi. Uningkandayyashashio’ziningyangiiktisodiytizimgasingib, ubilanhamohangbo’libketishmahoratigabog’lik. Insonningjismoniyimkoniyatlarivamahlumotlilikdarajasi, mahnaviyatikanchalikyukoribo’lsa, bunarsashunchalikmuvaffakiyatlirokkechadi.
Zarurjismoniyvamahnaviyimkoniyatlarinsonningyoshigabog’lik. Ularinsonhayotiningilkva yetukdavrlaridashakllanadivarivojlanib, karilikchog’idaesa, tabiiyravishdabirmunchakamayibboradi.
Yoshchegarasierkaklar 59 yoshga, ayollar 54 yoshga yetgandan co’ngpensiyaolishhukikibilanbelgilanadi. Birokbukoidadanistisnohambor. Organizmgayuksakruhiyfiziologikbosimlarbilanbog’likkasbfaoliyatiningayrimturlariuchunpensiyachizig’isezilarliravishda 5-10 yilgapastrok, bahzanundanhamko’prok. Bu yerdaimtiyozlishartlardakarilikpensiyasitizimiamalkiladi. Ayollaruchunpensiyayoshiodatdagixalkarotajribadarajasidabo’lsada, hammajoydaerkaklarningo’rtachaumirko’rishiayollarganisbatansezilarliravishdakamrokdir.
Bunarsako’phollardanokulayog’irmehnatsharoitlaribilanbog’likdir. SHuningdek, bunarsazarurbo’ladigan “mehnatshaklinisaklashimkoniyillaro’tishibilanyo’kolibboradigankasblarbilanshug’ullanishuchun (masalanbalet) hamtaalluklidir.
Kuzatishlarshuniko’rsatadiki, realhayotdako’pgina "imtiyozlipensionerlar" avvalgikasblaridayokiboshkaishlardao’zishlarinidavomettirmokdalar, shuninguchunhamularmehnatresurslaritarkibidakoladilar. Ishlamayotganpensionerlaresamehnatresurslariningtarkibidanchikariladi.
Mehnatgalayokatliyoshdagikishilarningmahlumkisminisiraishlamaganyokisog’lig’iyomonbo’lganligiuchunishlashdanto’xtagankishilartashkiletadi. Buo’rindagap I va II guruhnogironlarihakidabormokda, davlatularnipensiyabilantahminlabturadi. Bukishilarmehnatresurslaritarkibigakiritilmaydi. Birok 1 va II guruhnogironlariningayrimlari (agarishlabchikarishdakulaysharoitlaryaratilsa) ishlashlarimumkin. SHuninguchunhammehnatgalayokatliyoshdagiishlashimumkinbo’lgan, davlattomonidanpensiyayoshibelgilanganyoshgachabo’lganfukoralarmehnatresurslarigakiradi (l va II guruhnogironlaridanishlamaydiganlaribundanmustasnodir). Mehnatgalayokatliyoshdagiaholiorasidaishlamaydigannogironlarningsoninisbatankamrokvanisbatanbarkarordir.
"Mehnatgalayokatliyoshdagimehnatkilishgakobiliyatliaholi" tushunchasinitahriflabolgandankeyinmehnatresurslarigakiradiganfukorolarningboshkakategoriyalariga – ishlaydigano’smirlarvaishlaydiganpensionerlargao’tishmumkin.
Fukorolarninganashukismimamlakatxo’jaligidagimehnatbilanbandligininghukukiyasosihamishakonunbilanbelgilanadi. Xususan, hozirgivaktdaO’zbekistonRespublikasining «Aholiniishbilantahminlashto’g’risida»gikonunidamehnathukukini‘yyobga chikarishaholiningmehnatbilanbandligisohasidagidavlatsiyosatiningengmuhimtamoyillaridanbirisifatidatilgaolingan.
Rivojlanganmamlakatlardaallakachon "iktisodiyjihatdanfaolaholi" tushunchasikarortopgan. Halkarostandartlargamuvofikulargamehnatbilanbandaholivaishkidirayotganishsizlarkiradi. SHuningdek, "fukorolikjihatidaniktisodiyfaolaholi" tushunchasihamtarkalganbo’lib, yngaharbiyxizmatchilarkiritilmaydi.
SHundaykilib, "mehnatresurslari" o’zmazmunigako’ra, "iktisodiyfaolaholi" tushunchasidankengrokdir. Iktisodiyfaolaholidantashkarimehnatresurslariyanamehnatgalayokatliyoshdagio’kuvchilarniham, shuningdek, anashuyoshdagiuybekalarivamamlakatningkolganbarchaaholisini, yahniishsizbo’lmasaham, kandaydirsabablargako’ra, mamlakatxo’jaligidaishbilanbandbo’lmaganaholinihamo’zichigaoladi.
Mavjudadabiyotlarda "ishkuchi" tushunchasiko’pishlatilsada, uningchegarasianikbelgilanmagan. Bahzanishkuchidegandahamhakikiyxodimlar, hampotentsialxodimlar, yahniamaldao’sha "mehnatresurslari"ningo’zitushuniladi. Ko’pinchabutushunchatormahnodaxodimlarningumumiysoninianglatadi.
Kiymatning mehnat nazariyasi (ingliz klassik siyosiy iktisod maktabi, marksistik yo’nalishidagi iktisodchilar) ishchi kuchini alohida, o’ziga xos tovar deb hisoblaydi. Shu sababli bu nazariya ish hakiga tovar bo’lgan ishchi kuchi kiymatining o’zgargan shakli, ya’ni ‘uldagi ifodasi sifatida karaydi va uni ishchi kuchini takror ishlab chikarish uchun zarur bo’lgan tirikchilik vositalari kiymati sifatida aniklaydi. Mazkur g’oya tarafdorlari ishchi kuchi kiymatiga bir kator omillar, avvalo tabiiy shart-sharoitlar, aholining madaniy rivojlanishi, ularning malakasi va ishchi oilasini saklash hamda ularning tabiiy takror ishlab chikarish sharoitlari ta’sir kilishini ko’rsatadi. Shu bilan birga bu g’oyada hayotiy ehtiyojlar hamda ularning kondirilish usullari mamlakatning ilmiy-texnikaviy, ijtimoiy-iktisodiy va madaniy rivojlanishida erishilgan darajaga bog’likligi ta’kidlanadi.

Bu fikrlar hozirgi davrda ham ko’’gina ko’zga ko’ringan iktisodchi olimlar tomonidan ma’kullanib kelinmokda. Masalan, A.F.SHishkin, ye.F.Borisovlar o’zlarining «Iqtisodiyot nazariyasi» darsliklarida ish hakini ishchi kuchi tovar kiymatining ‘uldagi ifodasi deb ta’riflaydilar¹².

Bu mualliflar o’z fikrlarini asoslashda ko’’gina olimlar mehnat jarayoni bilan ishchi kuchining farkiga bormaganligini, shu sababli bozorda mehnat sotiladi deb fikr yuritishini tankid kilib, bozorda mehnat emas, balki ishchi kuchi tovar sifatida sotilishini, bu jarayon yuzaki karalganda mehnatga hak to’lashga o’xshab ko’rinishini isbotlashga harakat kilganlar.

Lekin ish hakiga «ishchi kuchi kiymatining ‘uldagi ifodasi» sifatida karash, anik ishchi kuchi bozorida ish haki darajasiga uning unumdorligi, mehnat intensivligi, talab va taklif kabi omillarning ta’sirini yetarli hisobga olmaydi.

Hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasida ayrim mualliflar (jumladan, «Ekonomiks» darsliklarida, V.D.Kamaev rahbarligida nashr etilgan «Iqtisodiyot nazariyasi» darsligi va boshkalarda)¹³ ish hakini mehnat narxi sifatida, ayrimlari esa¹⁴mehnat bozoridagi talab va taklifning muvozanat narxi sifatida talkin etadilar. Bunda ular asosan bozorda mehnat sotiladi degan bizningcha noto’g’ri tushunchaga asoslanishadi. Mehnat ishchi kuchining funktsiya kilishi, uning ma’lum maksadga karatilgan faoliyat jarayoni bo’lib, uning na kiymati, na narxi yo’kligi, bu jarayonni bozorga olib chikib sotib bo’lmasligi fanda ham, real hayotda ham, iktisodiy amaliyotda ham hammaga ayon bo’lgan va allakachon isbotlangan masaladir. Shuning uchun buni isbotlashga harakat kilmasak ham bo’ladi.

Lekin bu g’oyaning negizida bir ijobiy tomon borki, uni albatta hisobga olish zarur. Bu ham bo’lsa ular mehnatni ishchining malakasi, intensivligi va natijasi bilan bog’lashga harakat kilganlar. Ish hakining mazmuni to’g’risidagi turli nazariyalarni, (turli mamlakatlardagi va o’z mamlakatimizdagi amaliyotni) umumlashtirib, kuyidagi xulosalarni chikarish mumkin.

6. 
   Ish haki to’g’risidagi nazariyalarda unga bir tomonlama yondashish xususiyati mavjud bo’lib, uning murakkab va ko’’ kirrali iktisodiy jarayon ekanligi ma’lum darajada e’tibordan chetda kolgan. Lekin bu nazariyalarning har birida ish hakining u yoki bu tomoniga to’g’ri baho berilgan bo’lib, ularda foydalanish mumkin bo’lgan ijobiy mazmun mavjuddir.
   
7. 
   Ish hakining umumiy darajasi har doim har bir mamlakatda iqtisodiyotning erishgan darajasiga, ya’ni umumiy mehnat unumdorligi, milliy mahsulot hajmi, uning aholi jon boshiga to’g’ri keladigan mikdoriga bog’lik bo’ladi. Chunki shu mahsulotlarning bir kismi mehnatning mikdori va sifatiga karab taksimlanadi. Shuning uchun ham u turli mamlakatlarda turli mikdorlarda bo’ladi.
   
8. 
   Ish hakining mikdori ishchi kuchini takror ishlab chikarishga, ishchining o’zini, oila a’zolarini bokishga yetadigan darajada bo’lishi lozim.
   
9. 
   Ish hakining mikdori va darajasi ishchi kuchining malakasi, uning mehnati unumdorligi bilan bog’lik bo’ladi.
   
10. 
    Ish hakining darajasi har bir firma yoki korxonada ishlab chikarishning erishgan darajasi bilan, ya’ni ishlab chikarilgan va sotilgan mahsulot hajmi va bir ishchiga to’g’ri kelgan mikdori bilan bog’lik bo’ladi. Shuning uchun ham u mehnat mikdori, malakasi bir xil bo’lsa-da, turli korxonalarda turlicha mikdorda bo’lishi mumkin.
    

Ushbu xulosalardan keyin ish hakining mazmuniga ta’rif berib aytish mumkinki, ish haki– ishchi va xizmatchilarning mehnatining mikdori, sifati va unumdorligiga karab milliy mahsulotdan oladigan ulushining ‘uldagi ifodasidir.

Ish haki ishlab chikarish jarayonida yaratilgan zaruriy mahsulot bilan chambarchas bog’likdir. Chunki ish haki uning asosiy kismini tashkil etadi.

Ish hakining asosiy vazifasi ishchi va xizmatchilarning turmush va mehnat sharoitini yaxshilash, boshkacha kilib aytganda, mehnat me’yori bilan iste’mol me’yori o’rtasidagi bog’liklikni ta’minlashdan iboratdir.

Albatta ishchi kuchini takror hosil kilishda ish hakidan tashkari foiz, renta, foyda, dividend, turli imtiyozlar va nafakalarning ham roli bor. Ish hakining mazmunini to’larok tushunish uchun nominal va real ish haki tushunchalarini bilish zarurdir.

Ishchi uchun kanday shaklda va kancha mikdorda ish haki olishi emas, balki unga kancha mikdorda tovarlar va xizmatlar sotib olishi mumkinligi muhim. Shu sababli nominal va real ish haki farklanadi. Nominal ish haki – bu ma’lum vakt davomida olingan ‘ul summasi yoki ‘ul shaklidagi ish haki. Misol uchun, mexanika zavodi ishchisi yanvar oyida 200 ming so’m, fevral oyida 190 ming so’m, mart oyida 220 ming so’m ish haki oldi. Bular nominal ish haki hisoblanadi.