"tadbirkorlik va boshqaruv" fakulteti "raqamli iqtisodiyot" kafedrasi

«Xitoy modeli».
Iqtisodiyotni qayta qurish qishloq xo‘jaligini isloh qilishdan 
boshlandi. Qishloq xo‘jaligida xalq kommunalari asosiy xo‘jalik yurituvchi sub‘ekt 
bo‘lib, oilaviy pudrat tizimi barpo qilindi. Bu ish 1984 yil oxiriga kelib yakunlandi. 
Oilaviy pudrat dehqon xo‘jaligini bir oila a‘zolari tashkil etib, foydalanish uchun er 
15—20, ba‘zi joylarda 30 yilga berilgan. Erga oila yoki bir necha oila qo‘lidagi o‘zi 
egalik qilayotgan texnika, asbob-uskuna va boshqalar yordamida ishlov beriladi.
Dehqonlar ishlab chiqargan mahsulotlarining bir qismini davlatga shartnoma asosida 
topshirardilar, bir qismini soliq o‘rnida, yana bir qismini mahalliy fondga, qolganini 
o‘z ixtiyorlariga ko‘ra yuqori narxda davlatga yoki bozorda sotishlari mumkin edi. 
Mayda xo‘jaliklarning jamg‘arma hosil qilish, texnikadan foydalanish, mahsulotning 
tovarlilik darajasini ko‘tarish imkoniyati cheklangan. 
Buni hisobga olib, hozirgi paytda dehqon birlashmalari, turli shakldagi 
kooperatsiyalar tashkil etish yoki erni eng kuchli — samarali dehqon xo‘jaliklariga 
berib, yollanma ish kuchini jalb etish yo‘lidan borilmoqda. 
1984 yilda islohot shaharda ham boshlandi. XXRning iqtisodiy rivojlanish 
modelini tanlash jarayonida Xitoy olimlari «aralash model» variantini ishlab 
chiqishdi. Shunday modelning 1968 yilda Vengriyada, 60- yillarning o‘rtalarida 
Chexoslovakiyada o‘ziga xos variantlari ishlab chiqilib, amalda qo‘llash boshlangan 
edi. Bu modelning mohiyati shundaki, bozor mexanizmi davlatning iqtisodiyotni 
tartibga solish darajasining yuqoriligi sharoitida vujudga keltiriladi. Bu model rejali 
iqtisodiyotni takomillashtiradi hamda uch tomon — davlat, korxona va alohida 
ishlovchi manfaatlarini uyg‘unlashtiradi. U makrodarajada rejali boshqarish, 
mikrodarajada bozor orqali boshqarishni davlat tomonidan tartibga solinadigan turli 
bozorlar amal qilishini ko‘zda tutadi. Natijada Xitoyda «markazlashgan rejali 
iqtisod» modelidan «sotsialistik rejali tovar iqtisodi» modeliga o‘tildi. Bu modelning 
mohiyati: sotsialistik ishlab chiqarish tovar ishlab chiqarishga asoslanadi. Tovar 

---

26 
ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tovar-pul munosabatlariga va 
ularning rivojlanishiga asoslanadi. Bunda eng muhim ishlab chiqarish vositalariga 
ijtimoiy mulkchilik va makrodarajada markazlashgan rejalashtirishning hal qiluvchi 
roli uni boshqa modellardan ajratib turadi.Xitoy rahbariyati ishlab chiqilgan nazariy 
qoidalarga tayanib, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosi va tamoyillarini 
ishlab chiqdi. 
Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga o‘tishda har bir mamlakatning boshqa 
mamlakatlar bilan o‘xshashlik tomonlariga qarab, ularni bozor iqtisodiyotiga 
o‘tishning u yoki bu guruhiga kiritish mumkin. Shu bilan birga har bir mamlakat 
o‘ziga xos xususiyatlari bilan boshqalardan farq qilar ekan, haqli ravishda har bir 
mamlakat bozor iqtisodiyotiga o‘tishda o‘z yo‘liga ega, u o‘z modelini yaratadi deb 
ayta olamiz.