Тадбиркорлик ҳуқуқи

XVII БОБ. АҲОЛИГА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИДАГИ ТАДБИРКОРЛИК

1-§. Маиший хизмат пудрати

Ўзбекистон Республикасининг «Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги қонуни асосида биринчи навбатда аҳолига маиший хизмат кўрсатиш корхоналарини хусусийлаштириш бошланган эди. Мазкур Қонунга мувофиқ деярли барча маиший хизмат кўрсатиш корхоналари, устахоналар, модалар ательеси ва бошқ&лар хусусийлаштирилди. Ҳозирги пайтда хусусий маиший хизмат кўрсатиш корхоналари тадбиркорлик фаолиятини амалга оширмокда. Бувдай фаолият билан шуғулланаётган пудратчи фуқароларнинг топшириғига мувофиқуларнинг маиший эҳтиёжи ёки бошқа шахсий эҳтиёжини қондиришга қаратилган маълум бир ишни маиший пудрат шартномаси бўйича бажариб бериш, буюртмачи эса, тузилган шартношга мувофиқбажарилган ишни қабул қилиб олиш ва келишилган ҳақни тўлаш мажбуриятини олади. Шартномафакат фуқаро буюртмачиларнинг шахсий маиший эҳтиёжларики таъминлаш юзасидан тузилади. Фуқароларнинг маиший эхтиёжи уларнинг кундалик турмуши, яшаши билан боғлиқ бўлган турли ашёларни яратиб бериш, фойдаланиш хусусиятини оширишга бўлган маиший ва бошқа шахсий эхтиёжлардир. Мана шу эх^иёжларни таъминлаш мақсадида фуқаролар хизмат кўрсатиш корхоналари билан шартнома тузадилар. Маиший хизмат пудрати шартномаеи қонун ҳужжатлари ёки шартномада, шунингдек буюртмачи қўшган формулярлар ёки стандарт шаклларнинг шартларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, пудратчи буюртмачига патта ёки буюртма қабул қилинганлигини тасдиқлайдиган бошқа ҳужжат берган пайтдан бошлаб тузилган ҳисобланади. Аммо бу шартноманинг тузилганлигини исботлашда ана шу ҳужжатлар буюртмачи қўлида бўлмаган пайтда ҳам шартнома тузилганлигини ёки унинг шартларини тасдикловчи гувохларнинг кўрсатмалари важ қилиб келтирилиши мумкин. Демак, гувоҳларнинг кўрсатмасига асосланиб пудрат шартномаси тузилгашшгини ёки унинг муҳим шартлари хусусида баҳслашиш мумкин.
Маиший хизмат пудрат ҳаммага нисбатан шартнома тузиш таклиф қилинган шартномадир. Бу шартнома алоҳида гуруҳ кишилар билан тузилмай, балки ҳар бир буюртма бермоқчи бўлган фуқаро билан ҳам тузилиши мумкин. Ана шу хусусиятлари билан у оммавий шартнома ҳисобланади.
Маиший пудрат шартномаси пудратчи билан буюртмачининг ўзаро келишувига мувофиқ тузилади. Шу сабабли Ўзбекистон Республикаси Фукаролик кодексининг 657-моддасининг биринчи қисмида белгиланишича, пудратчи маиший пудрат шартаомасини тузишда ҳақ эвазига бажариладиган қўшимча ишлар ёки хизматларни киритишга буюртмачшш мажбур кршишга ҳакли эмас. Агар ана шундай қўшимча ишлар ёки хизматлар буюртмачининг розилигисиз киритилса, буюртмачи тегашли иш ёки хизматга ҳақтўлашдан бош тортишга ҳақди.
Буюртмачи маиший пудрати шартномасига мувофиқ иш бажарилиб, унинг натижаси ўзига топширилгунга қадар бир томонлама бош тортишга ҳақли. Шартномани буюртмачи бекор қилмоқчибўлса, бу хусусда пудратчига маълум кршшиши лозим. Бундай ҳолда у, пудратчи бажарган иш қийматини шу иш учун белгиланган умумий баҳога мутаносиб к^смини тўлаши шарт. Ту билан бирга шартномани ўз хоҳиши билан бекор қилгунча пудратчининг ишни бажариш юзасидан қилган харажатларини, агар бу харажатлар иш учун тўланадиган ҳақнинг кўрсатиб ўтилган қисмига кирмаса пудратчига тўлаб, шартномани бажаришдан воз кечишга ҳакли.
Тузилган шартаомада буюртмачини ушбу ҳуқуқпарццан маҳрум қилувчи шартлар бўлса, у ўз-ўзидан ҳақикртй саналмайди.
Маиший пудрат шартномаси оммавий шартнома бўлганлиги учун пудратчи маиший пудрат шартномаси тузилгунча таклиф к^шаётган ШЙ хусусида тегишли ахборот бериши лозим. Шу билан бирга пудратчи яна бажарадиган цшларнинг турлари эа бу ивдларчинг хусусиятчари, баҳари, ҳақ тўлаш шакли тўғрисида буюртмачига зарур ва ишонарли ахборотни топшириши шарт. Бундай ахборотлар пудратчи бажарган ҳар бир иш учун берилиши, гоҳида тузиладиган маиший пудрат шартномаси ва бажариладиган ишга доир маълумотлар бўлиши мум!шн. Айрим ишларнинг хусусиятларига қўра уни бажарадиган шахсни аниқ кўрсатиш лозим бўлади.
Пудратчидан бажариладиган ишнинг хусусиятлари ва шунга ўхшаш муҳим ахборот тўлиқ ёки етарлича бўлмаганлиги оқибатида шартнома тузилган бўлиб, буюртмачи назарда тутган хусусиятларга эга бўлмаганида, буюртмачи бажарилган ана шу ишга ҳақтўламай шартномани бекор қилиш ва бунинг оқибатида ўзига етказилган зарарни ҳам қоплашни талаб қилишга ҳакли.
Пудратчи иш натижасини буюртмачига топшираётганида ундан самарали ва хавфсиз фойдаланиш учун риоя этиш зарур бўлган талабларни, шунингдек тегишли талабларга риоя қилмаслик буюртмачининг шахсан ўзи ва бошқа шахслар учун нохуш оқибатларга, масалан, электр қуввати билан боғлиқ қоидаларга, тез ёнғин оладиган, портлайдиган ёки заҳарланишга олиб келиши мумкинлигини ҳам маълум қилиши шарт.
Маиший пудрат шартномаси бўйича иш пудратчининг шунингдек, буюртмачининг ҳам материалидан фойдаланиб бажарилиши мумкин. Шартнома бўйича иш пудратчининг материалидан фойдаланиб бажарилиши билан белгаланган бўлса, буюртмачи материал ҳақини шартнома тузилаётган пайтда тўлайди. Агар тарафлар материалнинг қийматини бўлиб тўлаш хусусида келишиб олган ва бу шартномада кўрсатилган бўлса, буюртмачи шу қисмини тўлайди. Қолган кдоми эса, пудратчи бажарган ишни қабул қилиб шаётганида тўла хисоб-китоб қилинади.
Фу^арол лк кодексининг 660-модцаси иккинчи қисмининг мазмунидан шу нарса аниқланадики, маиший хизмат пудрати шартномаси бўйича иш пудратчи материалидан бажарилмай, балки пудратчи томонидан буюртмачига насияга берилган материаддан бажарилиши мумкин. Бундай ҳодда иш буюртмачи материалидан бажарилган бўлади. Чунки буюртмачи насияга берилган материалнинг қийматини келишилган вақгга қадар тўлайди. Бундан ташқари маиший пудрат шартномаси бўйича иш пудратчининг материалидан бажарилаётганда унинг қиймати тарафларнинг келишуви билан бўлиб-бўлиб тўланиши мумкин. Иш пудратчи материалидан бажарилаётган бўлса пудратчи томонидан берилган материал баҳосининг шартнома тузилгандан кейян ўзгариши қайта ҳисоб-китоб қилишга сабаб бўлмайди.
Иш буюртмачининг материалларвдан фойдаланиб бажарилиши ҳам мумкин. Бундай пайтда пудратчи томонидан буюртмачига шартнома тузилганлиги хусусида берилаётган патгада ёки бошқа ҳужжатда материалнинг аниқ номи, таърифи ва тарафларнинг келишуви билан белгиланган баҳоси кўрсатшшши лозим.
Материалнинг паттада ёки бошқа ҳужжатда кўрсатилган нархи унинг ҳақиқий қийматига тўғри келмаганлиги тўғрисида низо чиқса, буюртмачи унинг ҳақиқий нархини суд йўли билан исбот қилиш ҳуқуқига эга.
Пудратчи буюртмачи томонидан берилган материални тўғри, мақсадга мувофиқ тарзда тежамкорлик билан сарфлаши лозим. Пудратчи топшириқни бажаргакидан кейин ишлатилган материаллар тўғрисида ҳисоб бериши ва ортиб қолган қисмини буюртмачига қайтариши керак.
Шартномада ишнинг баҳоси пудратчи билан буюртмачининг келишуви бўйича белгиланади. Аммо ишнинг баҳоси тегишли тартибда эълон қилинган нарх (прейскурант)да кўрсатилганидан юқори бўлиши мумкин эмас.
Пудратчига бажарган иш учун ҳақ иш буюртмачига тўла топширилганидан сўнг тўланиши керак. Аммо тарафларнинг келишувига мувофиқ шартнома тузилаётгавда ҳақни тўлиқтўлаши аввал бўнак бериб, иш тўлиқ топширилганидан сўнг хисоб-китоб қилиш ҳақида бир битимга келиши мумкин.
Буюртмачи пудратчи томонидан бажарилган пудрат ишини қабул қилиб олаётганида ёки қабул қилиб, ундан фойдаланаётган пайтда камчиликлар аниқланса, бу камчиликлар хусусидаги талаблар Фуқаролик кодексида назарда тутилган умумий муддат (уч йил) давомида кафолат муддати белгиланганда эса, шу муддат давомида қўйилиши лозим.
Маиший пудратдаги шартномасига мувофиқ бажарилган иш буюртмачининг ўзи ёки бошқа шахслар ҳаётига ёки соғлиғига хавф туғдириши мумкин бўлган камчиликларни текин бартараф этиш тўғрисидаги талаб, агар қонунда белги-ланган тартибдан узоқроқ муддат (хизмат муддати) назарда ту- тилган бўлмаса, буюртмачи ёки унинг қонуний вориси томонидан иш натижаси кдбул қилиб олинган пайтдан бошлаб ўн йил давомида қўйилиши мумкин. Бундай талаб ушбу камчиликлар қачон аникланганлипадан қатьи назар, шу жумладан улар кафолат мудцати тугағанидан сўнг аниқланганида ҳам қўйилиши мумкин. Мазкур талаблардан к^йси бири қўйилган бўлмасин уни пудратчи ўз вақгида бажариши шарт. Агар талабни пудратчи бажармаса, буюртмачи Фуқаролик кодексининг 663-моддасида кўрсатилган муддат давомқда иш учун тўланган ҳақнинг қўйилган талабига мутаносиб равишда тегишли қисмини қайтаришни талаб қилишга ҳақли.
Агар бажарилган ишдаги камчиликлар борлиги аниқлангандан сўнг УНИ буюртмачи ўз кучи ёки учинчи шахслар ёрдамида бартараф этган бўлса, бу иш билан боғлиқхаражатларни қоплашни гадаб қилишга ҳакли.
Пудратчи тайёрлаган иш шартномада белгилачган муддатда буюртмачи томонидан қабул қилиб олинмаоа, пудратчи буюртмачини ёзма равишда огоҳлантириб иш натижасини икки ой саклаши керак. Мазкур мудцат ўтгандан сўнг пудратчи ишнинг натижасини бозор баҳосида сотишга ва олинган пулдан ўзига тегишли бутун тўловларни чегириб, қолган суммани Фуқаролик кодексининг 249-моддасида кўрсатилганидек депозитга буюртмачининг номига ўтказишга ҳақли.
Агар ишни қабул қилиб олиш учун буюртмачи келмаганида ёки бошқача тарзда бўйин товлаганида пудратчи 664-модданинг биринчи қисмида кўрсатилган ҳолда иш натижасини сотиш ўрнига уни ушлаб туриш ва келтирилган зарарни буюртмачидан ундириб олиш ҳуқукдцан фойдаланишга ҳакли. Иш фақат буюртмачининг материалидан бажарилган бўлсагина бу қоида тадбиқ этилади, агар иш пудратчи материалидан бажарилганида уни қабул қилиб олиш учун буюртмачи келмаганида ёки бошқача тарзда бўйин товлаганида фак^т келган зарарни ундириб олишга ҳакли бўлади. Маиший пудрат шартномаси бўйича иш тегишли даражада ёки умуман бажарилмаган такдирда буюртмачи Фукрралик кодексининг 434-436-моддаларига мувофиқ сотиб олувчига берилган ҳуқуқлардан фойдаланиши мумкин. Агар иш сифатсиз ^ажарилган бўлса, буюртмачи ишни ўхшаш материаддан сифатли (К^либ қайтадан бажариб беришни талаб қилиши ёки камчиликларни текинга бартараф этишни талаб қилиш ё иш баҳосини мутаносиб равишда камайтириш ёхуд шартномани бекор қилиб, егказилган зарарни қоплашни талаб қилишга хакли. Агар шартнома бажарилмаган бўлса, буюртмачи учдан неустойка ва шартномани бажармаганяиги сабабли етказилган зарарни увдириб олишга ҳақли.