Тадбиркорлик (бизнес) ҲУҚУҚИ

“Марказий 
банк 
тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 40-моддасида 
бунинг аниқ ҳуқуқий асослари келтирилган. Жумладан, валютани 
тартибга солиш борасида Марказий банк: 

ижро этиш Ўзбекистон Республикаси ҳудудида барча 
шахслар учун мажбурий бўлган валютани назорат қилишга доир 
норматив ҳужжатлар чиқаради; 

банкларга чет эл валютасида операциялар ўтказиш учун 
лицензиялар беради ва лицензияларни қайтариб олади, уларнинг 
фаолиятини назорат қилади ва тартибга солиб боради; 

банклар учун очиқ валюта мавқеи чегараларини ва бошқа 
иқтисодий нормативларни белгилайди; 

миллий валютанинг чет эл валютасига нисбатан курсини 
аниқлаш тартибини белгилайди; 

Ўзбекистон Республикасининг халқаро резервларини 
тасарруф этади ва бошқаради 
Биржа савдолари биржада биржа аъзоларининг барчасига ушбу 
савдоларда бир вақтда иштирок этиш имконияти берилган ҳолда, 
марказлаштирилган тарзда электрон шаклда ўтказилади. 
 
Мамлакатимиз биржаларида электрон харидларни ташкил 
этиш ва ўтказиш ишларини янада такомиллаштиришнинг ҳуқуқий 
асослари кундан кунга такомиллашиб бормоқда. Хусусан, бу борада 
2013 
йил 11 июнда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар 
Маҳкамасининг қарорига илова билан “Ўзбекистон Республикаси 
товар-ҳом ашё биржасида электрон харидарни ташкил этиш ва 
ўтказиш тартиби тўғрисида” Низом тасдиқланган. Ушбу Низом 

---

IX БОБ. Биржалар фаолияти ва қимматли қоғозлар бозорини ҳуқуқий 
тартибга солиш
259 
Биржа томонидан белгиланган тартибда биржа савдоларида 
иштирок этиш ҳамда дилерлар, маркет-мейкерлар ва брокерлар 
 
Ўзбекистон Республикаси товар-хом ашё биржасида бошланғич 
нархни пасайтириш юзасидан электрон харидларни аукцион савдолар 
шаклида ташкил этиш ва ўтказиш тартибини белгилайди. 
Биржаларда савдони ташкил этиш унда олдиндан ишлаб 
чиқилган қоидаларга қатъий риоя қилинган ҳолда амалга оширилади. 
Биржа савдоларининг қоидаларида қуйидагилар кўрсатилиши керак: 

биржа аъзолари, уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари 
тўғрисидаги низом; 

биржа аъзоларининг биржа савдоларида иштирок этишига 
рухсат бериш тартиби; 

товарларни биржа савдоларига қўйишга рухсат беришни 
амалга ошириш тартиби; 

биржа битимларининг турлари; 

биржа савдоларида муомалада бўладиган ҳосила молиявий 
воситаларнинг (деривативларнинг) тавсифи; 

тузилган биржа битимларининг бажарилишини таъминлаш 
учун шарт-шароитлар яратиш тартиби; 

биржа савдоларини ўтказиш тартиби; 

биржа битимларини ва биржа савдолари натижаларини 
рўйхатга олиш ҳамда расмийлаштириш тартиби; 

клиринг ва ҳисоб-китобларни амалга ошириш тартиби; 

биржа товарларини котировкалаш (уларнинг нархини 
белгилаш) тартиби; 

биржада нархларнинг шаклланиш жараёни устидан назорат 
қилиш тартиби; 

биржа савдолари тўғрисидаги ахборотни ошкор этиш тартиби; 

биржа савдоси қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик 
тўғрисидаги қоидалар; 

биржада низоларни ҳал этиш тартиби. 
Биржа савдосининг юқорида белгиланган қоидаларига риоя 
қилиш савдода иштирок этувчи ҳар бир биржа савдосининг 
иштирокчисидан талаб этилади. Бу эса ўз навбатида биржаларда 
ўтказиладиган савдоларнинг самарали тарзда ташкил этилишига 
замин яратади. 
Биржа савдосида иштирок этувчи субъектлар доирасида биржа 
аъзолари алоҳида аҳамиятга эга бўлади. 

---

IX БОБ. Биржалар фаолияти ва қимматли қоғозлар бозорини ҳуқуқий 
тартибга солиш
260 
Биржа аъзоларининг ҳар бир тури ўзининг вазифаси, амалга 
оширадиган функциялари жиҳатидан алоҳида мавқега эга бўлади. Шу 
нуқтаи назардан қараганимизда биржа аъзоси сифатида диллер, 
брокер ва трейдерларнинг ҳуқуқий мавқеи бир биридан фарқ қилади. 
Биржа битимларини ўз номидан ва ўз ҳисобидан тузувчи биржа 
аъзоси дилер ҳисобланади. Биржа товарлари нархларининг, талаб ва 
таклифнинг даражасини сақлаб туриш учун ўз зиммасига биржа 
битимларини тузиш мажбуриятини олган дилер эса маркет- 
мейкердир. 
Биржа брокери биржа аъзоси сифатида мижознинг топшириғига 
кўра ва унинг ҳисобидан биржа битимларини тузувчи субъект 
ҳисобланади. 
Қонунчилик дилер ва брокер вазифалари биржанинг битта аъзоси 
томонидан қўшиб амалга оширилишига рухсат беради. Бироқ, давлат 
ҳокимияти ва бошқаруви органларининг биржа аъзоси бўлишига 
рухсат этилмайди. Фақатгина валюта биржасига нисбатан бундай 
қоида татбиқ қилинмайди. 
Биржа савдоларида иштирок этувчи биржа аъзолари муайян 
ҳуқуқ ҳамда мажбуриятларга эга бўладилар. Биржа аъзолари: 

биржа савдоларида иштирок этиш ва биржа битимларини 
тузиш; 

биржа комиссиялари фаолиятида иштирок этиш; 

биржа савдоси қоидаларини ишлаб чиқишда иштирок этиш; 

биржа 
томонидан 
тақдим 
этиладиган 
хизматлардан 
фойдаланиш; 

ҳар бир биржа савдосининг якунлари тўғрисида ахборот олиш 
ҳуқуқига эга. 
Биржа аъзоларининг мажбуриятлари сирасига: 
-биржада ўз фаолиятини қонун ҳужжатларига ва биржа савдоси 
қоидаларига мувофиқ амалга ошириш; 
-мижозга унинг манфаатларини кўзлаб тузиладиган биржа 
битимлари, шунингдек унинг топшириқлари бажарилиши билан 
боғлиқ тўлиқ ахборотни ўз вақтида тақдим этиш; 
Биржа аъзолари биржа савдоларида уларнинг номидан биржа 
битимлари тузишга ваколатли бўлган ўз ходимлари (трейдерлар) 
орқали иштирок этади
. 
сифатида биржа битимларини тузиш ҳуқуқини олган юридик 
шахслар биржа аъзоларидир. 

---

IX БОБ. Биржалар фаолияти ва қимматли қоғозлар бозорини ҳуқуқий 
тартибга солиш
261 
-биржага ўзларининг биржа савдоларида иштирок этганлиги 
ҳамда биржа битимларини тузганлиги билан боғлиқ тўлиқ ахборотни 
ўз вақтида тақдим этиш; 
-мижоз билан шартнома тузаётганда уни биржа савдоси 
қоидалари ҳамда клиринг ва ҳисоб-китобларни амалга ошириш 
шартлари билан таништириш; 
-ўз ҳисобидан ва мижознинг ҳисобидан тузилган биржа 
битимларининг алоҳида ҳисобини юритиш; 
-ўз мижозлари пул маблағларининг алоҳида-алоҳида ҳисобини 
юритиши шартлиги кабилар киради. 
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан 2004 
йил 31 майда қабул қилинган “Товар-хом ашё биржалари фаолиятини 
такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 
Қарорига 
биноан, товар-хом ашё биржаларида товарларни (ишларни, 
хизматларни) сотиш: 
-муайян турдаги ва сифатдаги товарлар, шу жумладан 
белгиланган тартибда биржа савдоларига қўйилган товарга стандарт 
контрактлар электрон биржа савдолари натижалари бўйича биржа 
битимлари; 
-товарлар (ишлар, хизматлар), шу жумладан ўзига хос 
хусусиятларга эга бўлган товарлар аукцион савдолари (шу жумладан 
давлат харидларини ташкил этиш бўйича электрон савдолар) 
натижалари бўйича аукцион савдолари; 
-харидорларга товарлар (ишлар, хизматлар)нинг намуналари ва 
моделларини кўздан кечириш имкониятини берган, электрон 
каталогларни, проспектларни, реклама 
бюллетенларини 
ёки 
товарларни 
(ишларни, 
хизматларни) 
тавсифловчи 
бошқа 
ҳужжатларни тақдим этган ҳолда уларнинг электрон кўргазма- 
ярмарка савдоси натижалари бўйича кўргазма-ярмарка битимлари 
тузиш воситасида ташкил этилиши мумкинлиги белгиланди. 
Бизга маълумки, биржаларда савдо-сотиқ муносабатлари у ёки бу 
турдаги биржа битимининг тузилиши билан белгиланади. Яъни, 
савдо натижаларига кўра биржа битимлари тузилади ва ушбу 
битимлар томонлар учун муайян ҳуқуқ ҳамда мажбуриятларни 
вужудга келтиради. 
Амалдаги қонунчиликда биржа битими биржа томонидан 
рўйхатга олинган, биржа савдосининг биржада қайд этилган 

---

IX БОБ. Биржалар фаолияти ва қимматли қоғозлар бозорини ҳуқуқий 
тартибга солиш
262 
Умумий қоидага кўра биржа битими тўғрисидаги ахборот