Tabiyattaniw fakulteti

Kurs jumisinin’ maqseti; Klimat sharayatlarin’ tiri organizmlerge ha’m insan iskerligine ta’sirin bahalaw.

Kurs jumisinin’ waziypasi : Oqiwshilarda klimat sharayatlari haqqinda toliqraq tusinikke iye boliwi ham klimat faktorlarinin’ ta’sir etiw shaen’berlerin aniqlaw

Organizmlerdiń o’siw, ko’beyiw,  olar denesinde bolip o’tetug’un ximiyalıq processler hám statiya almasınıwınń o’tiw tezligi de temperaturaǵa baylanisli bolıp tabıladı,  yaǵnıy temperatura 10vS ge shekem ko’teriliwi menen belgili shegarasına shekem organizm deneidegi reaktsiya 2—3 ret tezlesedi. Buni Vant-Goff nizami dep da aytıladı.

Temperatura tásirinde tirishiliktiń shegarası 0 den 50*S ge shekem dep belgilenedi hám sol shegarada belok, ferment,  vitamin hám basqa statiyalardıń dúzilisi hámde funktsiyası buzilmaydi. Lekin,  Jer maydanında ushraytuǵın tiri organizmlerdiń jasawshan’liq shegarası birqansha keń:

	TEMPERATURA,  vS
Qurg'aqliq — Teńiz — dushshi suw —	Minimal,  70 3, 3 0	maksimal 55 35, 6 95, 5	amplituda 125 38, 9 95, 5

 

Joqaridagilardan ekenin aytıw kerek,  asirese quriqliqda ushraytuǵın o'simliklar ushın temperaturanıń o'zgarisw amplitudasi birqanshqa joqari  (125e S) . 

Jer maydanında issiliq deregi — Quyash nurınıń energiyası hám jer astınan ko’teriletugun issiliq esaplanadı. Ortalıqdıń temperaturası tuwridan-tuwri quyash jaqtilig’i menen baylanisli. Lekin,  belgili dara­jada boshka faktorlar da bar. Mısalı,  belgili jasaw orınnıń óz arasında  ( topiraqtin’ jaqtılıqtı jutıw qa’biyleti,  issiliq o’tkeriwi. issiqliq ustawı, tu’nde issiqliq shig’ariwi,  ızǵarlıqdın’ turiwi hámde hawanin’ bulutlig’i,  teńizniń issi yamasa suwiq ag’imlarinin’ jaqin hám uzaqlig’i tásir etedi. Báhár hám jaz pasıllarında suw háwizleri tárepinen issiliqti jutip, qabil qilip,  gu’zde de qisda da az-azdan ortalıqǵa shig’ariwi orta hám joqari keńliklerde temperaturanın’ ma’simler boyinsha ozgeriwin talay tegislep turadi. Temperaturanin’ waqt hám mákan boyinsha iteratsion hám az-azdan o’zgerib turıwınan biologiyalıq organizmler o’zlarinin’ ómir cikllarinda ónimli paydalanadılar.

Tirishilik iskerligi joqari temperaturaga maslasg’an túrlerdi termofil dep kiritiledi. Lekin suw otlar,  bakteriyalar,  zamburug’lar,  jawın qurtlari,  ko’payaqlilar,  mollyuskalar,  ha’tteki balıqlardin’ ayırım wákilleri talay tómen temperaturada  (-8-10°S) ,  qár hám muzlardin’ ustinde de o’zlarinin’ jasawshan’lig’in saqlap qaladilar. Usinday organizmlerge kriofil organizmler  (suvutlardan Chlamydomonasnivalus,  Diatomahiemale)  dep aytıladı. Olar denesidegi kletka hám toqimalardag’i statiyalar suwig’an halda boladı. Kriofillar Arktika,  Antarktida,  tundra hám joqari temperaturag’a az waqıtlarǵa tán organizmler bolıp tabıladı. 

Ko’pshilik mikroorganizmlar o’zlarinin’ termofillik ayrıqshalıqlari menen parqlanadi. Mısalı,  87-90°S li Xodja Obigarm is­si bulag’inda bakteriyalar hám ko’k-jasıl suwotlar  (Symplocathermalis,  Mastigocladuslaminosus,  Phormadiumlaminosum)  túrleri ushrasadi. Ay­rim maǵlıwmatlarǵa qaraganda baliqlar da joqari temperaturaǵa shıdam bere alar eken,  atap aytqanda,  Islandiyanıń 69°S li issi bulaqda balıq ju’zib júrgen. Keyinirek balıqlarg’a hám 55°S li issik bulaqdarda da dus kelgen. Temperaturain’ 98°S li issibulaqda da suwotlar bar ekenligi qayd qilinadi. Orta Asiyanıń 60-65°S li bulaqdarinda jasıl ayırım diatom suwotlarinin’ o’siwi gúzetilgen.

Joqari temperaturag’a  (65—80°S) katalizatorliq zamarrıq shóp,  mik­roorganizmlar,  suwotlar,  sho’l o’simliklerinin’ tuqimlari hám vegetativ bo’limlari de shıdamlı boladı.

Haywanlardin’ wákilleri joqari temperaturag’a onsha sabırlı »mas. Olardıń joqari temperature shegarası 58vS de ko’rsetiledi (amyobalar,  nematodlar,  keneler) .  Ayırım qisqishbaqa ta’rizliler,  eki qanatli shıbın-shirkeylerdiń lichinkalari suw sharayatında 50—55°S yashay aladı- lar.

biraq,  Orta Asiya sharayatında,  asirese onıń Qizilqum,  Krra- Kum sho’llerinde jaz mawsıminda temperatura 60—65°S,  qum maydanında 70°S ga ko’teriledi. Sol sharayatta jilanlar,  kesirtkeler terek hám putalar shaqlarına shig’ib qumnin’ joqari temperaturasinan  (65—70°S)  o’zlarin saqdaydilar. Lamalar,  túyeler,  atlar bir-birlerine qaptal tárepleri menen jaqin turıp,  o’zlarinin’ sayalarına basların iyip quyash- dıń kúshli radiatsiyasınan qorg’an adi. Jilli mawsımde gruppa-gruppa bolip,  ortalıqdıń tómen  (-25—30°S)  temperaturasınan saqlaniswg’a uyqas- lashganlar. Suw hawizlerinda de fitoplanktonnin’ mawsımlik o’zgari­wi gúzetiledi.

Geyrpara bakteriyalardin’ sporalari bir neshe minut + 180°S kizi- tishga shıdam beriwi múmkin. O’simliklarning tuqimlari,  shańları omirtqasiz haywanlardan nematodlar,  kolovratkalar,  tsistalar oǵırı tómen temperaturada  (-271, 6'S)  anabioz halda bolip,  qulay sharayat­ga utishi menen uzlarining jasawshanlig’in az-azdan tiklaydilar.

Evolyutsion rawajlanıw dáwirinde organizmlerningtanalarida statiya almaslawdı xtemperatura tásirinde basqarisw qásiyetleri kelip shiqqan. Statiya almaslaw denede hár qıylı biologiyalıq qaytarisw reaktsiyaları hám átirap-ortaliq temperaturasi tásirisiz o’z denelerinde mudamı temperatura- ni ustaw arqali júzege keledi. Bul jaǵdayǵa temperaturani basqariw yamasa termoregulyatsiya dep ataladı.

Organizmde termoregulyatsiya ushın eń ahmiyetli zat, onıń denesinde mudamı issiliq dereginiń boliwi bolıp tabıladı.  Bul derek ekzo­termik processler bolip, olardan bóleklengen energiya bolsa kletkanıń islew funktsiyasın atqaradı. Oksidleniwdan shiqqan ener­giya ATFni qayta tiklewge ketedi. Oksidleniw hám bólekleniw processlerinen shiqqan energiya dene temperaturaini birdeyde uslaydı.

O’simliklar hám haywanlardin’ júdá kup túrleri tómen  (keri)  temperaturag’a shıdamlı bolıp tabıladı.  Kugbdagi O—2°S li suwda o’simlik hám hay­wanlardin’ ha’r qıylı wákilleri  (mikrosuwotlar,  omirtqasiz haywanlar,  balıqlar)  ushraydı. Olardıń ómir iskerligi mudam tómen temperaturali sharayatta o’tadi. Lekin,  ha’r qıylı sistematik gruppalarga kiriwshi talay túrler uz deneidegi temperaturani aktiv basqara almaydılar. Bunday organizmlerdi poykioloterm  (ekoterm)  yamasa suwiq qanli organizmler dep ataladı,  olarǵa hamme mikroorganizmlar,  o’simliklar,  omirtqasiz hám xordali haywanlar kiredi.

O’zlerinin’ denesinde birdey dárejede temperatura ustap turatuǵın organizmlerdi gomoyoterm  (endoterm)  yamasa issiq qanli organizmler dep aytıladı. Bunday páziyletke iye bolgan ko’pshilik Haywonlar átirap-ortalıq temperaturasi 0°dan tómen bolg’anda da jasaydilar na ko’beyedi. Mısal: arqa suwini,  aq ayiw,  pingvin hám gúrekayaqlilar. Issiq qanli organizmlerde joqari temperaturani ustap turıwina ,  olar deneinde aktiv statiya almaslaw procesin o’tiw hám tanada issiliqti uslawshi qaplamlarin — teri,  teri ústi juni,  patl ar,  teri astındaǵı qalin’ may qatlamlarinin’ bar ekenligi sebep bola­di.

Gomoyotermik haywanlardin’ bir boliminde funktsional aktivliktin’ o’zgeriwi nátiyjesinde,  olar deneidegi temperatura dárejesi de o’zgeredi. Bunday haywanlar ortalıqdıń hám ondaǵı ekologiyalıq faktorlardin’ o’zgeriwi menen tınımǵa ketediler yamasa waqtinsha shala ólikke

aylanib qaladi. Buǵan » geterorotermiya awhali > aytiladi. Mısalı,    ayiwlar,    kirpitikenler,  jarg’anatlar,  jar kál- airushlarnin’ palapanlari na bastsalar. Sebebi onda statiya almasınıwinin’ páseyiwi natiyjesinde organizmde temperatura itzilarli dárejede pa’seyiwi hám haywanlar tınım yamasa shala ólik halina kelediler.

Poykiloterm hám gomoyoterm organizmlerdiń temperatura faktorına shıdamlılıq shegarası hár qiyli,yaǵnıy evriterm túrler temperaturani keń diapazoninda o’zgeriwge maslasg’an.Buǵan ko’pshilik o’simlikler  (mikroorganizmler,  suwotlar,  zamarrıq shóp,sho’l gulli o’simlik­lari) ,  umurtkasiz  (mollyuskalar,  nasekomalar)  hám umurtkali  (baipushr,  jolbarslar,  ayiwlar,  sayg’aqlar hám basqalar.)  haywanlar mi­sol bola aladılar. 

Stenoterm organizmler temperaturanin’ tar sheńberine maslahg’an bolip,  olar issiklikpi sevuvchi (orxideyalar,  shay putaları,  kofe teregi,  meduzalar,  bakteriyalar) ,  kutb suw xavzalarining balıkda- ri,  júdá chukur  (abissal teńiz xayvonlari)  organizmlerge buli- n id il ar.

hár qanday organizm belgili temperatura intervalı ishinde jasawı,  ko’beyiwi hám rawajlanıwı múmkin. Temperaturaning intervalı mak­simum hám minimum a’hmiyeti menen shegaralanadı. Sol eki interklimat oraligidagi optimum zonası bolip,  organizmlerdiń tirishilik iskerligi jaqsı ko’rinedi  (19-súwret) .  Onnan joqari zona — waqtinsha issiq óli, onnan da joqari zona — uzaq iskerliksiz zona yamasa jazǵı esinkirew zonası esaplanadi. Temperaturaning optimumdan tómenge tushi sh i — sovuk ólik zonası ga utadi. Xar qıylı túrler- la xar bir zonanıń temperatura shegarası hár qıylısha, ha’tteki, bul jag’day organizmlerdiń jinsina hám olardıń rawajlanıw dáwirine karab da farklanadi.

O’simliklar poykiloterm organizmlerge kirediler,  yaǵnıy olar Ganasında temperatura turaqli emes. Olardıń temperaturası quyash energiyasin jutıw hám shig’ariw ortasindag’i parq,  energetikalıq balans arqalii aniqlanadi. Topraq-o’simlik-atmosfera temperaturasi arqali o’simliklardegi transpiratsiya procesinin’ funktsiyasi basqariladi.

Usimliklar energetikalıq balansınıń tiykarǵı komponentleri kuyi- lagi kursatkichlardan ibarat. Olar túrleri akademiyalıq A.M. Jeńimpazov tárepinen mintakalar Ouyicha anikdangan,  yaǵnıy:

1.        Jaylaw mintakasi: bálentligi teńiz betinen 2700—5000 m yukori. Dárya hám dáryachalarda suwdiń temperaturai 1—3°S,  tinnkdigi 3—

4               sm,  okish tezligi 25—100 sm/s,  bulokdardan chikayotgan jayında suwdiń temperaturai 5— 10vS,  kúl suvidan payda bulayotgan dáryalarda

5  16°S,  suwdiń tinikligi 20—100 sm,  ok;ish tezligi 1, 5—2 m/s. Suvdagi duzlar mikdori 1 litrida 40—60 mg,  dáryalardıń pastrok kismlarida 1 litr suvda 60—220 mg ga teń.

Jaylaw mintakalaridagi suw xavzalari ushın Hydrurusfoetidus,  l .cptochaeterivularis,  Oncobyrsarivularis,  Ceratoneisarcus,  Diatomahiemalesıyaqlı hár qıylı sistematik gruppalarǵa tán suvutlar túrleri xarakterna nad i.

2.        Tog mintakasining bálentligi 1200-2700 m átirapında belgi- mamgan. Bul mintakada ushraytuǵın suw xavz;taridagi suwdiń xarora- gi 6—19°S,  tiniKgLigi 3—4 (7)  den 50 sm ge shekem okish tezligi 1, 5—3 m/s,  duzlar mikdori 160—300 mg/l. Tofmintakasi ushın Ulothrix /onata,  Prasiolafluviatilis,  Nostocverrucosum,  Eucocconeisflexellasıyaqlı suvutlar túrleri ayrıqshalıqlı bolıp tabıladı. 

3.        Bálent jerler mintakasi teńiz betinen 500—1200 m,  suwdiń xaro- ragi +10—20'S,  tinik^igi 3—4 (10) —100 sm,  okish tezligi 1, 5— Ts6)  m/s,  suvdagi duzlar mikdori 300—500 mg/l.

Bul mintaka ushın Cladophoraglonierataxam de Diatoma,  Synedra,  Vaucheria,  Charasıyaqlı suvutlar gruppalarınıń túrleri xarakterli \isoblanadi.

 10 °t temperaturada,  materiallıq ósimlikler bolsa 0, 56*10ፄt organik statiya payda etadı.

0'simlikler rezervleri,  ko’ptu’rlilik a’hmiyeti hám fazasi.

Maium boiishicha,  Jer júzinde 350 mıńnan 500 mıńǵasha ósimlikler túrleri hám túr wákilleri bar. Usılardan 40 mıń túr joǵalıp ketiw qáwipi astında. Burınǵı htifoqning Jer ústi bóleginde gulli ósimliklerdiń ulıwma sanı 17520  (21 mıń)  turni shólkemlestirgen. Olar 1676 gruppa hám 160 shańaraqqa biriktirilgen. Ilimiy maiumotlarga kóre,  polyus hám tundra aymaqlarında gulli ósimliklerdiń 189-507 ge túri ushraydı. Rossiyanıń Ovro'pa hám Garbiy Sibir rayonlanda ushraytuǵın ósimliklerdiń túrler sanı 1061-134 ? ta átirapında. Arqa Sibil,  uzoc Shıǵıs hám kem ormanlı otlaqzorlarda 640-1185 ge jaqın ósimlik túrleri tabılǵan. Qubla tawlıq rayonlarda o sımlıqlaming túrler sanı 1774-2935 átirapında,  Volga boyida 1418,  Irtish vohasidal600 ga yaqm ósimlik t ui lari anıqlanǵan. 

0'simliklarning t urlar sanı Iran-Turon tegisliklanda 704 den 1647 ge,  Pomir-Olcy togii rayonlarında bolsa 3460 den artıq,  Qızılqum shól aymaǵinda bolsa hámmesi bolıp 940 átirapında ósimlik túrleri tabılǵan.

Házirgi maǵlıwmatlarǵa kóre,  0'rta Asiya aymaǵinda 11-12 mıń gulli ósimlikler,  3, 5-4000 átirapında zamburugiar,  3, 8-4000 átirapında suvoilar hám 400 den artıq yo'smlarning túr hám túr wákilleri anıqlanǵan.  Tek Ózbekstanda 4200 ta joqarı ósimliklaming túrleri maium. Orta Asiya boyınsha tómen hám joqarı ósimliklaming ulıwma túrler sanı 20000 átirapında bolıp tabıladı. 

Jer júzinń tui li rayonları fioraning hár qıylısha quramı menen xarakterlenedi. Mısalı,  tropik wálayat floraga eń bay aymaq boiib,  onda gull i ósimliklaming sanı J 20 mińnen aslam bolıp tabıladı.  Amazonka bálent-oypatlarında joqarı ósimliklaming 50 mıń,  Arqa Amerikalıq aymaǵinda 17 mıń,  Ovro'padal2 mıń ósimliklerdiń túrleri anıqlanǵan.  Malayziya fioraning eń túrlerge bay jayı boiib,  onda 40000 ga jaqın ósimlik túrleri,  Xmdixitoyda 25000 túr,  Jańa Zelandiyada o'simliklaming 1900 ta túri uchratilgan.

0'simlik túrleri ge Afrika kontinentiniń ayırım rayonları oǵırı boy bolıp tabıladı.  Atap aytqanda,  Gvineya-Kongo florasida 8000-20000 túr gulli ósimlik boiib,  olardıń 80% endemik  (jergilikli) bolıp tabıladı. Zambiya aymaǵinda 8500 ósimlik tún tabılǵan,  ulaming 54% endemik. Sudan yerlanda 2750 túr ushrassa,  K ap wálayatında 7000 den artıq. ulaming 1/2 bólegi endemik túrleri bolıp tabıladı. 

Arqa Madagaskarda 6100 gulli ósimlik túri tabılǵan,  ulaming 78, 7% endemiklar,  hátte Sahrası úlken cho llarida 1620 den artıq ósimlik túrleri anıqlanǵan.  AQSh aymaǵinda 22 mıń, Hidistonda bolsa 40 mińnen aslam o sımlıq túri bar.

Tábiyatda ushraytuǵın ósimliklerdin’ 2500 den artıq tún insanlar tárepinen paydalanıladı hám talay túrler mada- niylashtinlgan. Bularǵa bıyday,  arpa,  salı,  jo xori,  alma,  júzim.  almurt,  piyaz,  geshir hám basqalar kiredi Insanlar tárepinen paydalanılatuǵın materiallıq o' sımlıqlaming ulıwma sanı 2, 5ming yamasa Jer júzindegi ósimlikler túrleriniń 10% skólkemlestiredi. Insannıń ómiri ushın azıq-túlik deregin payda etiwde 20 ta o' sımlıq túri hám olardıń júzlegen sortları qatnasadı; olarǵa bıyday,  noqat,  salı,  qawın,  tarı,  alma,  júzim hám basqalar kiredi Jer júzindegi 6, 3-6.5 mlrd. xalıqn: azıq menen ta'mmlash ushın hár jılı 1, 2-1, 3 mlrd. t g'alla kerek. Insannıń ash qalmawı ushın bolsa hár bir adam esabına 0, 6 ǵa jerge egin ekib ónim alıwı kerek.

Jer júzinń 28-29% maydani  (yamasa 2, 9 mlrd ga)  tog’ayliqlarlar menen bánt.Házirgi kúnde hár jılı o rtacha 30 mln.ga maydannan orman terekleri kesiledi. Kesilgen tereklermng 50 procenti suw astında qalıp shirip ketedi. Asiya mámleketleridegi ocrmonzorIarda 1000 den artıq terek túrleri bolıp,  usılardan 7-8 turining taxtası isletiledi. Kesilgen tereknmg 20-25% igina taxta sıpatında isletiledi,  qalǵanı yoqilgi deregi bolıp xızmet etedi,  chinb organik statiyaǵa aylanadı.

1990-jıllar basında Burınǵı Birlespe o4rmonlarining ulıwma maydanı 1254 mln ga ni shólkemlestirgen. Rossiyanıń o*zida 770 mln.ga orman bo4lib,  tropikadan tısqarı orman- zorlaming 45% iga iye bolǵan,  AQShda 195 mln.ga,  Kanada 264 mln.,  Braziliya 320 mln.ga,  Peruda 57 mln.ga,  Kolumbiyada 50 mln.ga,  Hindstanda 46 mln.ga,  o'gtopgog bo**. Hámme Asiya mámleketleriniń ormanzorlar maydanı 390 mln.gektarǵa tengdir

Ózbekstanmng ulıwma jer maydanınıń 13 procenti  (yamasa 6007 mıń ga)  hár qıylı qalıńlıqdaǵı o^rmonlai menen oralǵan. Olardan tawlıq regionlarda 115 ! mıń.ga,  shól regioninde 3906 mmg.ga toǵayzorlarda 36 mıń.ga hám hk, 

1983-J 988-jıllar aralıǵinda Respublika aymaǵindaga ormanlar maydanı 392 mıń gektarǵa azayǵan. Usılardan 242 mıń.ga xo'jasizlik hám qarawsızlik nátiyjesinde yo4q bo lgan,  Respublika o rmonlarida hár qıylı terekler: arsha aǵashı,  ǵoza,  pıste, ,  terak. almurt,  alma hám basqalar ushraydı. Tog’aylar maydanınıń azayıwına o4 qo yish,  tınımsız buyım boqish,  tereklami shabıw,  parvansh etpeslik sıyaqlı jaǵdaylar sebep boigan.

2.Ma’lim bolg’aninday,  ósimlik hám haywanlardıń ósiwi,  rawajlanıwı hám tarqalıwı júdá ko6p ekologiyalıq faktorlardıń birge tásirine bogiiq bolıp tabıladı.  Ekologiyalıq faktorlar ishinde eng túpkiliklileri temperatura va ızǵarlıq boiib,  o'sımlıq va haywanlarning tábiy regionlar bo yicha bóliwlanishida hal etiwshi rol o'ynaydi.

Temperatura hám ızǵarlıq optimal halda boiganda oiganizm jaqsı o'sadi,  rawajlanadı,  ko'payadi. Organizmler ishinde nobud boiish tómenlep,  olardıń turmıs-iskerligi uzaq,  rawajlanıwı tez,  kóbeyiwi jaqsı boiadi.

Organizmler ushın hawanıń suw bugiari menen to'yingan yamasa tap yinmagam úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Bul jaǵdaynıń hawadaǵı maksimal hám salıstırmalı ızǵarlıqdıń ayırmashılıǵı arqalı temperaturanı anıqlawda mánisi úlken bolıp tabıladı.  Túr-túrli temperaturada hawada ızǵarlıqdıń jetiwmasligi hár qıylısha bolıp tabıladı.  Mısalı,  qurǵaqlay hawada  (temperatura júdá joqarı yamasa júdá tómen)  bugianish hám transpiratsiya kúshli oiadi. Hawa kem to'yingan boiganda,  hawanıń salıstırmalı ızǵarlıǵı kem boiadi. Bul jaǵdaylardıń hámmesinde temperatura jetekshi rol oynaydı.                                                                     '

Ma’lim bolg’aninday,  suwıq hám ızǵar hawa jaqsı ıssılıq o’tikeriw ayrıqshalıqına iye. Sonday ortalıqta poykiloterm organizmlerde metobohzm páseytiwedi,  gomoyotermlarda bolsa kúshayadi.

Suwıq hám qurǵaqlay hawada organizmler deneiniń sovushi talay áste ótedi,  sebebi qurǵaqlay hawanıń ıssılıq ótkeriw qábileti ızǵar hawaǵa qaraǵanda kam bolıp tabıladı.  Qurǵaqlay hám ıssı hawada organizmler deneinde bugianish tezlashadi,  dittermoregulyatsiya júzege keledi. Ízǵar hám ıssı hawada organizm deneinde bugianish boimaydi hám dene sol ortalıq hawasınıń temperaturası- ge shekem qiziydi.

Organizmler ushın optimal temperatura 17-23°C,  ızǵarlıq 85- 100% átirapında boiadi. Bul kórsetkishlarnmg ózgeriwi nátiyjesinde túr-túrli Paydalı hám zıyanlı túrlerdiń kóbeyiwi júzege keledi. Mısalı,  Sibirning Xatanga rayonında jıllıq ortasha ulıwma ızǵarlıq 230 mm ni,  o rtacha jıllıq temperatura bolsa-13 5°C  (minus)  ni quraydı. Bul rayonda suwıqlıqka moslashgan Tundra tog’ay ósimlikleri ushraydı. Orta Aziyanıń Ashxobod rayonına da ortasha 231 mm ızǵarlıq túsedi,  ortasha jıllıq temperatura bolsa + 15, 7°C ni quraydı. Bul jerde sho’lge,  ıssı jaǵdayǵa moslashgan o’sımlıkler o'sadi.

Oraylıq Ovro'pa jerlerinde 550-1500 mm ızǵarlıq túsedi. Yanvardıń ortasha temperaturası-3+7°C,  iyul ayınıń temperaturası +17+22°C,  qubla bólimlerde bolsa +25 26°C ni skólkemlestiredi. Bulmanlarda tiykarınan tog’ayzarlar payda etatuǵın terekler hám putalar o'sadi.

Kishi Aziya hám Iran tegisliklerinde hawa rayı keskin ózgerip turadı,  temperatura-20°C ge shekem tómenlese,  Oraylıq Asiyanıń arqaında yanvardıń ortasha temperaturası-25°C ga tuiihib,  onıń Ekvatorial rayonlarında +25°C g2 kóteriledi. Subtropikan.ng arqaında temperatura 35-40°C  (45°C)  ga kóterilse,  tropikamng ai id aymaqlarında 53°C ga shıǵadı. Mongoliya hám Arqa Kitayda temperatura-40-50° (60°C)  ge shekem tómenlewi múmkin. Sol kórsetilgen aymaqlarda jıllıq túsetuǵın ızǵarlıq 100-250 mm ni skólkemlestiredi. Tek qubla hám qubla-shıǵısiy Aziyada jıllıq lushadigan ızǵarlıqdıń 95% i jaz aylarında túsedi. Bul rayonlarda joqarı dárejede qurg’aqshiliqqa maslasg’an o'simliklar,  joqarı togiik rayonlarında bolsa  (ızǵarlıq 4000mm ge shekem)  orman terekleri o sadi.

Tropik hám subtropik Aziyada,  olardıń arqa hám joqarı togii rayonlarında aktiv hám paydalf temperaturanıń ulıwma jıyındısı 3500°C ni tashkil qilsa,  qublada bul kórsetkish 10000°C ni skólkemlestiredi,  jıllıq ızǵarlıq bolsa 10U0-2000 mm den joqarı. Jıllıq temperaturanıń ulıwma yigindisi 4000°C den artqanda bul rayonlarda awıl xojalıq eginlerinen jılına 2-3 márte ónim alınadı.

Jerdiń ıqlım faktorları organizmlerdiń ósiw,  rawajlanıw,  tarqalıwina keskin hám shegaralaytuǵın tásir etpesligidan túrlerdiń túr-túrli ıqlım sharayatlarında jasawı hám iykemlesiwi kelip shıǵadı.

Túr ózi ósip atırǵan yamasa rawajlanıp atırǵan orındaǵı ekologiyalıq faktorlardıń bir-birine bogiangar haldaǵı tásiri astında boiib,  bul tásir onıń ekologiyalıq shıdamlılıq shegarasına tuwrı keledi. Sol sebepli da ıqlım qásiyetleri hám muhi faktorlarınıń áhmiyeti túr ekologiyasın túsiniwge múmkinshilik beredi.

 

Íqlım ha'm onin' o'zgerisinin' insaniyat rawajlaniwina tásiri Íqlım tu'sinigi shámbe menen  2200-jil aldin grek alimi Gipparx ta'repinen kiritilgen bolip,  al grekshe quyash nurlarinin' ku'n yarımında jer ju'zine «o'tiwi» nin' bildiredi. Házirgi waqtta ıqlım degende temperatura,  igaliq h'am atmosfera cirkulatsiyasinin' ózine ta'n rejimin payda shókkishnda bolatug'in,  

ma'lim orin uchin en' kóp takrarlanatug'in hawa-rayi o'zgeshelikleri tosıniledi. Íqlım ha'm onin' ózgerip turio'i ósimlikler ha'm haywanat dunyasinin' rawajlaniwi ha'm insannin' insan sipatinda formalaniwin támiyinleydi. Ilimpazlardıń shama etiwishe, bunnan 65 mln jıl ilgeri jerge úlken asteroid kelip urılǵan,  nátiyjede,  atmosferaǵa júdá kóp shań shıǵarılǵan hám aqıbette dúnya úsh jıl zimistonga aynalǵan. Quyash nurlarınıń kem túsiwi nátiyjesinde temperatura tomenlegen,  kóp ósimlikler ósiwden toqtaǵan,  oziq shınjırları buzılǵan hám kóp túrler,  atap aytqanda,  dinozavrlar da qirilib ketken. Bul dinozavrlarning qirilib ketiw sebebin túsintiriwshi jetekshi teoriyalerden biri bolıp tabıladı.  Basqa teoriyaǵa kóre insan zoti shama menen 6 mln jıl aldın,  mayın muǵdarı azayıp,  temperatura keskin tomenlegen dáwirde tez rawajlana baslaǵan. 

Afnkadagi Ullı Jarıq oypatlıqsındaǵı eń áyyemgi babalarımız tereklerde jasawǵa moslashgan edi. Lekin ıqlımnıń uzaq waqıt dawam etken ózgerisleri nátiyjesinde terekler ot-ósimlikler menen almasǵan. Eń áyyemgi babalarımız,  shańaraqları ózleri maslasg’an suwıqlaw hám qurǵaqlay jeleń tegislikke ótip,  jırtqıshlar jetiwi múmkin bolǵan jaǵdayǵa túsip qal-ganlar. Áne sonday qirilib ketiwi múmkin bolǵan sharayatta eki evolutsion shabıw jol menen maslasip alǵan: Birinshisi,  — uzaq aralıqlarǵa tik ju’rip bara alatuǵın,  qolbola hám aziqti tasıw ushın bos bolǵan organizmlerge hám odan keyin úlken intellektual múmkinshiliklerge iye bolǵan,  miynet hám ań quralların isleta alatuǵın,  da gósh hám ósimlik jeytug’un organizmlerge aynalǵan. Ekinshisi — aqıl-qábileti bolǵan janzatlar dáslepki adam dep qaralgan. Insan keyinshelli iykemlese barıp ko’ship ju’rip,  jáne de kúshli bolıp klimat ózgerislerine maslasg’an. 

Ámeldegi ekologiyalıq jaǵday hám ózgeris tendentsiyaları kóbinese sanaat óndirisi hám de xojaliq iskjerligi menen belgilenedi. Ayırım tabıslardı esapqa almaǵanda ekologiyalıq jaǵday jamanlasıp atır. Bul bolsa óz gezeginde dúnyadaǵı ekologiyalıq krizistiń rawajlanıwına alıp keledi. Buǵan sebep, sanaat óndirisinde ekologiyalıq qadaǵalaw hám basqarıwdıń júdá tómen nátiyje berip atırǵanlıǵında bolıp tabıladı. Sanaatta ekologiyalıq mashqalalardin’ sheshimin tabıw, túrli jollarin izlew aktual máselelerden bolıp qalıp atır. Bul jollardan tiykarǵısı, yaǵnıy dúnya tán alǵanı ekologiyalıq menejment bolıp tabıladı. 1992 jılda Rio-de-Janeyroda qabıl etilgen XXI kún tártibinde aytıp ótkeni sıyaqlı ekologiyalıq menejmentti turaqlı rawajlandırıwdıń tiykarı, sanaat hám de isbilermenliktiń ústin turatuǵın baǵdarına kirgiziw kerek.

Sırt el ádebiyatlarında ekologiyalıq menejment termini qorshag’an ortalıq sapasın basqarıw geypara jaǵdaylarda ekologiyalıq basqarıw menen almastırılǵan. Ulıwma alıp qaraǵanda ekologiyalıq basqarıw hám ekologiyalıq menejmentti ekologiyalıq joybar hám programmalardı islep shıǵıw hám de turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıwdiń kompleks jandasqan haldaǵı iskerligi dep qaraw kerek.

Insaniyat ilimiy-texnikalıq revolyuciyasınıń aqıbetlerinen biri urbanizatsiya, yaǵnıy sanaat hám xalıqtın’ qalalarda toplanip barıwı bolıp tabıladı. Ásirese bul process ekonomikalıq rawajlanǵan mámleketlerge tán bolıp, olarda xalıqtıń 70-80% qalalarda jasaydi. Nátiyjede, xalıq tıǵız bolǵan aymaqlarda qorshag’an tábiiy ortalıqqa bolǵan antropogen basım basqa aymaqlarǵa salıstırǵanda bir neshe márte joqarı boladı.

Qalalarda qorshag’an tábiiy ortalıqtıń antropogen ózgergenlik dárejesi eń dáslep onıń úlken yamasa kishiligine, sanaatlasqanlig’i hám olardıń iskerlik baǵdarlarına, xojalıq xizmet kórsetiw dárejesine hám transport tarmaqlarınıń infrastrukturasina baylanıslı.

Jer sharinda 170 ten aslam millioner qalalar (xalqı 1 mln adamnan artıq bolǵan ) bar. Xalıqshunasliq pániniń qaǵıydalarına qaray úlken qalalarǵa xalqı 0, 5 mln. nan aslam bolǵan xalıq punktleri kiriwin inabatqa alsaq, iri qalalardıń sanı 2-3 esege asıp ketedi. Odan tısqarı, úlken qalalar qandayda bir aymaqta óz-ara qosılıp ketetuǵın bolsa megapolis (grekshede megas- úlken, polis- qala ) lardi payda etedi. Mısalı Nyu-York megapolisinde 17 mln adam, Mexiko, Tokıo, Moskva, Qohira sıyaqlı megopolislerde de soǵan jaqın xalıq jasaydi. Ózbekstannıń Tashkent jáne onıń átirapındaǵı qalalarda 3 mln.g’a jaqın xalıq jasaydı. Respublikamızda qalalar sanı keyingi 60 jıl ishinde 120 g’a kóbeygen hám olarda mámleketimiz xalqınıń 25% ke jaqinı jasaydi.

Xalıqtıń qalalarda kompakt halda jasawı sanaat tarmaqların rawajlandırıwǵa unamlı tásir etiwi menen bir qatarda qorshag’an tábiiy ortalıqtıń ekologiyalıq qawipsizlik dárejesine unamsız tásir kórsetip atır. Qalalarda topıraq, ósimlik hám haywanat dúnyası, suw hám jer astı baylıqlarınan paydalanıw oǵada joqarı dárejede bolǵanı ushın da olarda tábiiy obiektlerdiń jaǵdayı toliq antropogen ózgergen kóriniste boladı. Olardaǵı ekologiyalıq sistemalardıń háreketleniw procesi adamlardıń xojalıq iskjerligi menen ajıralmas baylanısqan bolıp tabıladı. Ekologiyalıq sistemalarda tekǵana biologiyalıq yamasa ximiyqliq emes, bálki fizikalıq ózgjerisler (elektromagnit maydan terbelisleri) de oǵada kúsheygen túrde kórinetuǵın boladı.

Ilimiy izjertlew nátiyjelerine kóre qalalarda quyash radiatsiyası 15% ke shekem kemrek jer maydanına jetip keledi, jawın, burshaq hám qarlar 10% ke shekem kóbirek jawadı, duman 30 -100% ke shekem kóbirek túsedi. Kesellikler, ásirese juǵımlıları, qalalarda basqa aymaqlarǵa salıstırǵanda bir neshe esege kóbirek dizimge alınǵan bolıp tabıladı. Qalalarda atmosfera hawasınin’ keskin jamanlasiwi ókpe raki keselliklerin 40 esege shekem kóbirek dús keliwine sebep bolǵan. Awıl xalqına salıstırǵanda qalalılar 2 ese kóbirek juqpalı kesellikler menen kesellenedi. Qaladaǵı shawqım nerv keselliklerin awıl xalqına salıstırǵanda 75% ke shekem ko’beytip jibergen. N. K. Kámalovanin’ maǵlıwmatlarına kóre Buxara wálayatı qalalarında xalıqtıń qan hám qan tamır, psixik buzılıw, nerv sisteması hám dem alıw jollarınin’ kesellikleri awıllıq orinlardaǵı xalıqqa salıstırǵanda 10 -15% ke joqarı bolıp tabıladı.

Qalalarda xalıqtıń kontsentratsiyalasiwi hám ásirese joqarı maman jumısshı kúshiniń kópligi onda sanaattıń barlıq túrlerinin’ rawajlanıwına sebep boladı. AQSh tin’ Tábiyattı qorǵaw agentligi qalalarda sanaat tarmaqların ekologiyalıq qawipsizlik dárejesi boyınsha 2 túrge ajiratadı :

birinshige, atmosfera hawasına jılına 100 tonnadan artıq kólemde shig’indilardi shıǵarıwshı kárxanalar - taw-kán bayıtıw kombinatları, kómir bayıtıw fabrikaları, koks zavodları, gúńgirt kómir óndiriwshi zavodlar, neft ónimlerin saqlaw hám tasıw (kólemi 47, 7 mln. litrden kóp bolsa ), ximiya, metallurgiya, mıs hám alyumin zavodları, qorg’asin, tsink hám qaǵaz -tsellyuloza kombinatları

ekinshige, kóbirek suwdi pataslantıratuǵın kárxanalar – ag’ashtı qayta islew qaǵaz hám tsellyuloza kombinatları, tekstil, terini qayta islew, anorganikaliq (boyaw, siya, mineral tógin) hám organikalıq ximiya ónimleri (plastmassa, jasalma materiallar, may-sabın, pestitsid, gerbinetsid) óndiriwshi kárxanalar, farmacevtika, rezina, neftti qayta islew, azıq-túlik ónimleri, qurılıs materialları, mashinasazliq hám metallurgiya sanaatı tarmaqları.

Qalalarda qorshag’an ortalıq jaǵdayına sezilerli túrde tásir etiwshi faktorlardan biri xojalıq kommunal xızmeti xojalıǵı. Onıń qorshag’an ortalıqqa ekologiyalıq tásiri qalalardıń kanalizaciya hám suw támiynatı, qizdırıwdıń oraylasqanliq dárejesine tuwrı proportsional baylanısqa iye. Oraylasqan kommunal xızmet tarmaqlarınıń joq ekenligi tábiiy obiektlerdin’ pataslanıwına hám aqıbette sanitar -epidemologiyaliq jaǵdaydıń kusheyiwine sebep boladı. Xojalıq kommunal xızmetiniń taǵı bir ekologiyalıq tárepi qattı túrdegi shig’indilardı jıynaw hám olardı utilizatsiyalaw máselesinin’ sheshilgenliginde bolıp tabıladı. Ózbekstan boyınsha jılına 30 mln. m3 xojalıq shig’indilar shıǵadı hám olar qala átirapındaǵı rezervuarlarǵa taslanadı. Lekin bul shig’indilardin’ 1/10 bólegi qalalarda qalıp ketpekte. Shig’indı taslaytuǵın rezervuarlardıń sanitar jaǵdayı jaqsı dep bolmaydı. Xojalıq shig’indilardi ajıratıw, sortlaw, qayta islew hám olardı huqıqıy tártipke salıw elege shekem jolǵa qoyılmaǵan máselelerden biri bolıp tabıladı. Bul máseleni unamlı sheshiwde Tashkent qalasi Yunusabad rayonı hákimligi tárepinen alıp barılıp atırǵan xojalıq shig’indilardi jıynaw shaqapshalarin shólkemlestiriw hám olardı sortlaw boyınsha ilajlari maqtawǵa ılayıq.

Qalalarda qorshag’an tábiiy ortalıqqa tásir kórsetiwi boyınsha transport tarawı jetekshi orın iyeleydi. Avtomobil transportınıń ulıwma transport quralları (temir jol, hawa transportı, metropoliten) ishindegi úlesi Ózbekstanda 70-85% ti quraydı. Ekologiyalıq taza esaplanǵan elektrotransport (trolleybus, tramvay, metropoliten, elektrovoz) úlesi ulıwma transport quralları boyınsha tek 7-10% ti quraydı. Tashkent qalasında atmosfera hawasınin’ pataslanıwına úlken tásir kórsetip atırǵan transport tarmaqlarınan biri - aviatsiya. Olar hawada uglevodorod, azot hám uglerod oksidlerinin’ keskin kóbeyiwine sebep bolıp atır. Lekin keyingi waqıtta A-300, " Boing" tu’rindegi samolyotlar arqalı aviaparklerdi toltırıw bunday unamsız jaǵdaydı bir talay turaqlastirdi.

Solay etip qalalarda qorshag’an tábiiy ortalıqqa antropogen faktorlardıń tásir dárejesi hám túri basqa antropogen ózgergen tegralarga salıstırǵanda o’zine tán kóriniste payda boladı.

Joqarıda kórsetip ótilgen ekologiyalıq talaplar qalalarda ekologiyalıq basqarıwdı támiyinlew ushın kútá úlken hám ayriqsha sociallıq-ekonomikalıq, materiallıq -xojalıq, siyasiy-ǵalabalıq, arxitektura -qurılıs, xojalıq jumısların ámelge asırıwdı, mámleket hám jámiyetlik shólkemleriniń ekologiyalıq basqarıw hám qadaǵalaw sistemasın islep shıǵıwdı hám nátiyjeni ámelde qollanıwdı taqazo etedi. Olar ekologiyalıq munasábetlerdi tártipke salıwdı zaman talabı dárejesine alıp shıǵıw ushın " Qalalarda ekologiyalıq qawipsizlikti támiyinlew haqqında" g’i Ózbekstan Respublikası nızamın islep shıǵıw maqsetke muwapıq boladı.

Ha’zirde Ózbekstan qalalarında tábiyattı qorǵawdıń huqıqıy talapları Tábiyattı qorǵaw, Ayriqsha qorg’alatuǵın tábiiy aymaqlar, Jer kodeksi, Suw hám suwdan paydalanıw, Atmosfera hawasın qorǵaw, Ósimlik hám Haywanat dúnyaların qorǵaw hám olardan paydalanıw, Mámleket sanitariya qadaǵalawı, Avtomobil jolları, Mámleket jer kadastrı, Xalıq den sawlig’in qorǵaw, Xalıqtı hám aymaqlardı tábiiy hám de texnogen ózgerisli ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw haqqındaǵı nızamlar hám nızam astı normativ hújjetlerde óz sawleleniwin tapqan hám olar arqalı tártipke salıp turıladı.

Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası menen bir qatarda qabıl etilgen " Tábiyattı qorǵaw haqqında" g’i nızamnıń maqsetine ayırım obiektler (atap aytqanda qalalar ) tábiyatın qorǵaw, olarda jasaytuǵın puqaralardı qolayli qorshag’an ortalıqti ıyelew huqıqına kepillik beriw de kiredi (1-statya ). Bunday kepillikti qalalarda Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti, Tábiyattı qorǵaw Mámleket komitetiniń Tashkent qalası, qala komitetleri, qala hám qala quramına kiretuǵın rayon jergilikli mámleket keńseleri ámelge asıradı. Bul nızamnıń 9 -statyasına muwapiq Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti qalalar tábiyatın qorǵawǵa tiyisli birden-bir siyasatti júrgizedi, tábiiy resurslardan paydalanıw, olardı bahalaw hám olardan paydalanǵanliq hám pataslantirg’anliq ushın tólemlerdin’ birden-bir rejimin belgileydi, tábiyǵiy apatlar hám iri avarıyalar yamasa ekologiyalıq krizis jaǵdaylardan xalıqtı saqlaw hám olardı jónge salıw jolların islep shıǵadı. Ekologiyalıq oqıw, tárbiya hám bilimlendiriw sistemasın jaratadı hám bul baǵdardaǵı mámleketimiz áhmiyetine iye ekologiyalıq ilajların júrgizedi.

Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń 100-statyası hám Tábiyattı qorǵaw haqqındaǵı nızamnıń 10 - statyasına muwapiq jergilikli mámleket basqarıw shólkemleri Tashkent qalası jáne onıń rayonları, Respublikamız qala qatlamına kiretuǵın xalıq punktleri hákimlikleri: óz aymaqlarında tábiyattı qorǵawdıń tiykarǵı baǵdarların belgileydi tábiiy resursların kadastrlaw, materiallıq-texnikalıq támiynatın ámelge asırıw, subiektlerdi tábiyattan paydalanıw, onı pataslantırıw, oǵan shig’indilardi shıǵarıw hám utilizatsiyalaw rejimin belgileydi olar iskerligin sheklew, qadaǵan etiw, toqtatıw, tólemlerdi o’ndiriw hám basqa nızamlarda názerde tutılǵan kepilliklerdi de ámelge asıradı.

Qala Tábiyattı qorǵaw mámleket komitetleri Ózbekstan Respublikası Mámleketlik komiteti sistemasındaǵı mekeme bolıp, ol Respublika Mámleketlik komitetiniń "Tastıyıqlaw"i hám qala hákiminiń " Kelesimi" menen qabıl etilgen Qaǵıydasına muwapiq iskerlik ju’rgizedi hám qala xalıq deputatları, basqa jergilikli keńseler menen muwapıqlasqan tárizde jumıs júrgizedi. Qala tábiyattı qorǵaw mámleketlik komitetleri óz kepillik sheńberinde qabıl etken qararları hámme subiektler ushın májburiy esaplanadı.

Qalalarda xalıq xojalıq tarmaqları iskerliginiń qorshag’an tábiiy ortalıqqa hám xalıqqa unamsız tásirin kemeytiw hám de tábiiy resursların tiklep barıwdı kepilleytuǵın normativler hám standartlar menen belgilep qoyıw júdá zárúr huqıqıy ilaj esaplanadı. Ekologiyalıq normativlerdi qalalarda jergilikli tábiyattı qorǵaw mámleketlik komiteti, Den sawlıqtı saqlaw basqarması, Sanaatda jumislardi qa’wipsiz alip barıwdı baqlaw hám kán qadaǵalawı bólimleri ózlerine berilgen kepilliklerge muwapıq júrgizedi. Bul normativlerge qaray qaladaǵı kárxana, shólkem hám mekemeler, puqaralar hám puqaralıǵı bolmaǵan adamlardıń qorshag’an ortalıqqa unamsız tásir etiwi múmkin bolǵan eń joqarı dárejesi (PDK, PDV, PDS, PDXV) anıqlanadı. Bunday shegaralaniwlar qalalarda PDK (za’ha’rli zatlardın’ kontsentratsiyalasiwinin’ eń joqarı kórsetkishi) atmosfera hawası hám suw ushın alınadı. Zatlardı atmosfera hawası yamasa suwda insan organizminde hesh qanday patologiyalıq ózgerislerge alıp kela almaytuǵın dárejesi SN 245-71 cifrlı Instruktsiyada PDK nıń sanitar normalarinin’ 160 tu’rli zat hám 35 túrdegi kombinatsiyalarda atmosfera hawasın pataslanıw dárejesin ruxsat etilgen norması boyınsha belgilengen. Mısalı, uglerod oksidi boyınsha pataslantırıw norması sutkasına 1, 0 mg/m3, hárekette bolmaǵan obiektler ushın - 20 mg/m3 qa teń bolıp tabıladı.

PDV-qalalarda belgili bir kárxana yamasa taslaw deregi bolǵan subiektler tárepinen zıyanlı zatlardı shıǵarıw muǵdarı. Ol SN-369 -74 boyınsha ámelge asıriladı hám GOST 17. 2. 3. 02-78 boyınsha esaplanadı. Egerde belgili bir obiektte 2 hám odan aslam taslaw derekleri (ventilatsiya hám energetikalıq apparattan ) bolsa bul kárxana ushın PDVnin’ ulıwma kórsetkishleri belgilenedi. Hár bir PDV boyınsha taslaw inventarizatsiyasi (pasportı ) dúziledi. Ol jaǵdayda shig’indilardıń san hám sapa kórsetkishleri boyınsha maǵlıwmatlar shig’indilardi tazalaw usılları hám ekologiyalıq texnologiyalardı jetilistiriwdiń jolları berilgen boladı. Bul pasportlardı hár 5 jılda ayriqsha bir qabıl etilgen sırtqı kórinislerdi toltırıw tiykarında qayta kórip shıǵıladı. Tap sonday processler Mámleketlik standartlastırıw hám metrologiya basqarması tárepinen PDS, PDXV hám basqa normativ kórsetkishler boyınsha islep shıǵıladı hám qala sanitariya - epidemiologiya xızmeti tárepinen tastıyıqlanadi.

Qalalarda ayriqsha bir tábiiy obiektlerden paydalanıw differentsial nızam, jergilikli basqarıw hám qadaǵalaw shólkemleriniń qabıl etken normativ hújjetleri arqalı tártiplestiriledi.

Jer máselesi áyyemnen insannıń ómirinde eń aktual máselelerden biri bolıp kelgen. Sebebi ol adamlardıń jasaw mákanı, ekonomikalıq bazasi hám quralı hám de tábiyattıń ajıralmas bir bólegi bolıp tabıladı.

Ekologiyalıq ekspertiza degende joybarlastirilip atirg’an yamasa ámelge asırılıp atırǵan xojalıq hám basqa hár tu’rli iskjerliginiń ekologiyalıq talaplarǵa muwapıqlıǵın belgilew hám de ekologiyalıq ekspertiza obiektin ámelge asıriw múmkinligin anıqlaw túsiniledi. Ekologiyalıq ekspertiza haqqında Ózbekstan Respublikasınıń Nızamı 25-may 2000 jılda qabıl etilgen.

Hár jılı millioner-qala o’zin orap turǵan qorshag’an ortalıqqa 3, 5 mln. t ga jaqın qattı hám konsentirlengen shıǵındılardı jetkezip beredi. Qala shıǵındılarınıń tiykarǵı bólegin, yaǵnıy 16 procentin ıssılıq elektrostansiyalari (IES) nan shıǵatug’in qurım hám shlaklar quraydı. Qala shig’indixanalarinda rezina, kleyonka hám basqa polimer shıǵındılar, teri, jún qaldıqları úzliksiz túrde jaǵıp kelinedi. Qattı shıǵındı zatlar insannıń jasaw ortalıǵına úlken tásir ko’rsetip, olardı jag’ıw tekǵana topıraqtı emes bálki atmosferanı da ziyanlaydi.

Zamanagóy qala aymaǵında ayriqsha agrar elementler de boladı. Bular jeke tamarqa-baǵlar, atız háwliler, ayriqsha úlken awıl xojalıq kárxanaları (ıssıxanalar, tájiriybe uchastkaları, nálzarlar hám t.b. ). Zamanagóy qalasazliqta bul elementlerge júdá kem itibar beriledi. Bul qalalardı rawajlandırıwdıń texnogen baǵdarına kóbirek itibar beriw áqibeti bolsa kerek. Haqıyqattı alǵanda, agrar element qalanıń ajıralmaytuǵın bólegi esaplanadı. Áyyemde qala aymaǵında awıl xojalıq óndirisiniń túrli formaları ananaviy bolǵan, olar házirde de dawam etpekte.

Orta ásirlerde qala aymaǵınıń 50 % ten aslamın awıl xojalıq maydanları quraytug’in edi. Házirgi waqıtta olar shama menen 20 -50 protsentti quraydı.

Esaplawlarǵa qarag’anda, kóp kvartirali úylerde jasawshı shańaraqlardıń 40 -50 procenti baǵ-tamarqa uchastkalarında dıyxanshılıq penen shuǵıllanadı. Kóplegen shańaraqlarda atız háwli bar, sonıń menen birge baǵları yamasa kartoshka hám basqa eginler ushın ayriqsha maydanları bar. Eger qala aymaǵında jer maydanına iye ayriqsha úylerde jasawshı shańaraqlar da esapqa alınsa, qalalıqlardıń yarımınan ko'bi awıl xojalıq ónimlerin jetistiriwde qatnasıwı kórinedi. Sońǵı on jilliqta jeke tamarqalarda ónim jetistiriwdiń ósip baratırǵanlıǵı gúzetilip atır. Bunıń sebepleri arasınan ekonomikalıq sebepti de kórsetiw múmkin: xalıqtıń kópshilik bólegi shańaraqlarınıń azıq-túlikke bolǵan talabın óz kúshleri menen sheshiwge háreket etpekte. Biraq bul tiykarǵı sebep emes. Kóbinese qaladan sırttaǵı uchastkalarda ónim jetistiriw ekonomikalıq payda keltirmeydi, sebebi hár háptede atız háwlige barıp keliw ushın kóp aqsha hám waqıt sarplanadı. Lekin soǵan qaramastan, sonday sharayatlarda da adamlar kishilew bolsada baǵ yamasa tamarqa ıyelewge hám ónimler jetistiriwge umtıladı. Bunda, bir tárepten insannıń zamanagóy qalada ámelge asıralmaytug’in tábiyat penen baylanısta bolıwǵa mútajligi bolsa, ekinshi tárepten xalıqtıń kóp ásirlik dıyxanshılıq ananalari kórinedi. Biziń adamlarda jerge islew beriwge mútajlik tariyxtan bar hám olar hár qanday jollar menen onı qandırıwǵa umtıladı. Hátte turaqlı ekonomikalıq poziciyaǵa iye insanlar da jeke miynetleri menen óz shańaraqları ushın ekologiyalıq taza ónimler jetistiriwge umtılısları menen ko’riwimiz múmkin.

Solay eken, qala jáne onıń átirapındaǵı aymaqlarda jeke tamarqalar rawajlanıp atırǵanlıǵınıń obiektiv sebepleri bar. Qalalılardıń jerge islew beriw menen shuǵıllanıwı qala aymaǵın qáliplestiriwde jetekshi hám turaqlı faktorlardan biri esaplanadı. Onı qala aymaǵın esaplawda, qalalılardıń rekreatsion hám azıq-túlikke talapların normalastırıwda, qaladaǵı qurılıslar formasın tańlawda esapqa alıw zárúr. Sovet dáwirinen baslap, tap házirge shekem qala ortalıǵınıń bul elementi óz-ózinen (stixiyali tárizde) rawajlandi. Qalanıń agrar elementi sol waqıttaǵı joybarlastiriwshilar ámel etken qalasazliq kontseptsiyalarına uyqas kelmes edi hám oǵan derlik itıbar berilmes edi. Xalıqtıń bunday mútajligine salıstırg’anda itıbarsızliq nátiyjesinde qala aymaǵındaǵı bag'li menshik úyler hám de dachalar tek ǵana qalalılardıń óz kúshleri menen tártipsiz túrde qurıldı. Sońǵı on jilliqta olardıń sanı hám maydanı mudami artıp bardi. Bunıń barlıǵı sonday aymaqlar átirapında ruxsatsız shigindıxanalardin’ payda bolıwı, tártipsiz xojalıq iskerligin júrgiziw, mineral tóginler hám ximiyalıq qurallardan qadaǵalawsız paydalanıw, tártipsiz joybarlaw hám jerden paydalanıw nátiyjesinde kóplegen ekologiyalıq mashqalalardi tuwdırıp atır. Bul qadaǵalawsız element qaladaǵı ekologiyalıq jaǵdaydı jaqsılaw, azıq-awqat mashqalasın sheshiw hám xalıqtın’ dem alıwın shólkemlestiriwde úlken resurs bolıwı múmkin. Baǵlar hám tamarqalar ushın ajratılatuǵın maydanlar qalanıń ekologiyalıq infrastrukturasinin’, onıń tábiiy karkasınıń bir bólegi bolıwı múmkin. Bul jerde ko'kalamzarlastirilg’an aymaqlar procenti (atap aytqanda miyweli terekler hám putalardan paydalanǵan halda ) ádewir joqarı bolıp tabıladı. Úlken awıl xojalıq kárxanalarına salıstırǵanda jeke uchastkalarǵa intensiv islew beriledi. Qala aymaǵındaǵı jeke dıyxanshiliq jaqsı shólkemlestirilse qala landshaftlarınıń biologiyalıq aktivligi hám o’nimdarlig’i artadı, solay eken ulıwma ekologiyalıq jaǵday da jaqsılanadı. Onıń ushın qala agrotsenozlari maydanın qala tábiyat karkasınıń bir bólegi retinde qáliplestiriw hám olardıń qala hám tábiyat arasındaǵı zatlar hám energiya almasiwinda qatnasıwın tamiyinlew zárúr. Bul joybarlawǵa tiyisli wazıypa hám ol qalanı joybarlaw dárejesinde sheshiliwi múmkin.