Tabiiy tolalarni dastlabki ishlash texnologiyasi

 
 
Paxtani saqlash qoidalari va uni saqlash davrida sifatini aniqlash 
Paxtani uzoq vaqt yaxshi holatda saqlash va undan sifatli tola olish uchun 
uning navi va sinfini hisobga olgan holda kо‘rsatilganidek tabaqalab tо‘plash zarur. 
Paxtani g‘aramlashdagi paxta navi, sinfi va namligi hisobga olingan holda
5-jadvalda kо‘rsatilganidan ortmasligi kerak. 
Namligi 20-22% bо‘lgan paxta quritish tozalash bо‘limi yaqiniga qо‘yiladi va 
tezda quritilib, paxta tozalash korxonasiga qayta ishlash uchun jо‘natiladi 
Paxta tozalash korxonasi qoshidagi tayyorlov maskanida quritish-tozalash 
bо‘limining qayta ishlashini hisobga olib, namligi 14% gacha bо‘lgan paxtani 
tozalash bо‘limi zonasiga, namligi 14% dan yuqori bо‘lgan paxtani esa quritish 
tozalash bо‘limi zonasiga tо‘kish maqsadga muvofiqdir. 
Namligi me’yorda bо‘lgan paxta g‘aramiga 8-10 kun, ortiqcha namlikdagi 
g‘aramlarga esa 3-5 kundan keyin uzunasiga bitta tunnel ochish lozim. Tunnel 
qaziydigan mashinalardan foydalanilgan holda g‘aram shakllanishi yakunlangandan 
sо‘ng, ertasiga tunnel qazilib, shamollatgich о‘rnatiladi. 
5-jadval. 
Paxta navi 
Sinfi 
Paxtani alohida tо‘plash va 
saqlashdagi namlik darajasi, foiz 
I 
1 
2 
3 
9 gacha 
12 gacha, 12 dan ortiq 
14 gacha, 14 dan ortiq 
II 
1 
2 
3 
10 gacha 
13 gacha, 13 dan ortiq 
16 gacha, 16 dan ortiq 
III 
1 
2 
3 
11 gacha 
15 gacha, 15 dan ortiq 
18 gacha, 18 dan ortiq 
IV 
1 
2 
3 
13 gacha 
17 gacha, 17 dan ortiq 
20 gacha 
V 
3 
22 gacha 

---

34 
 
 
Paxtaning saqlanishini tekshirish 
Paxta tozalash korxonasining tayyorlov va taxnik nazorat bо‘limlari 
boshliqlari doimo paxta g‘aramlarini tо‘g‘ri bosilayotganligini, omborlardan 
foydalanishni va korxona qoshidagi hamda tashqaridagi paxta tayyorlash 
maskanlarida saqlanayotgan paxta sifatini takshirib turishlari kerak. 
Paxta holatini tekshirishda quyidagilar aniqlanadi: 
- chakka о‘tishi va boshqa sabablar tufayli namlik ortib ketmaganmi; 
- о‘z - о‘zidan qizish jarayoni boshlanmaganmi; 
- brezentlarda qora dog‘lar paydo bо‘lmaganmi (qora dog‘lar paxtaning о‘z-
о‘zidan qizish joyini bildiradi); 
- tunnel boshida nam yо‘qmi (bu shu joy yaqinida hо‘l paxta borligidan darak 
beradi); 
- g‘aramda о‘zgarishlar yuz bermaganmi. 
Paxta korxona va tayyorlov maskan laboratoriyasi I-II navlar paxta holatini har 
10 kunda, III-V navlar holatini esa har 5 kunda tekshirib turadi. 
Tayyorlov maskanida paxta qoniqarsiz holatda saqlangan taqdirda tayyorlov
maskani mudiri va klassifikator aniqlangan kamchiliklarni tugatish choralarini 
kо‘radilar 
Laboratoriya paxtani g‘aramlar va omborlarga joylashtirish va saqlanish holati 
ustidan to paxta paxta tozalash korxonasiga jо‘natishgacha nazoratini tashkil qiladi.
G‘aramlardagi paxtaning namligi yuqori bо‘lgan joylarini о‘z vaqtida aniqlash 
uchun tayyorlov maskani laboratoriyasi saqlanayotgan paxtaning haroratini TSh-01 
rusumli elektron harorat о‘lchagichida quyidagi muddatlarda tekshirib turadi. 
I va II nav paxtaning bir kunlik о‘rtacha namligi 9-13 foiz , III, IV va V nav 
paxtaning namligi 15-17 foizdan ortmagan tо‘dalarda har besh kunda, namligi katta 
bо‘lgan tо‘dalarda esa har uch kunda tekshiriladi. 
G‘aramlardagi harorat 8 joyda ( 4 ta burchak tomonidan, 4 tasi esa yon, old va 
orqa tomonlardan) 4 metr chuqurlikda о‘lchanadi. Omborlarda saqlangan paxta 

---

35 
g‘aramlarining esa eshik tomonidan bitta joyda, tepa qismidan 4-6 joyda о‘lchanadi. 
Harorat о‘lchagich g‘aram ichida kamida 30 daqiqa turishi kerak (8 va 9- rasmlar). 
 
8-rasm. TSH-01 elektron harorat о‘lchagich yordamida g‘aramdagi
saqlanayotgan paxta xomashyosini haroratini о‘lchash 
9-rasm. G‘aramda saqlanayotgan paxta xomashyosining 
haroratini tekshirish chizmasi 

---

36 
О‘lchangan harorat "Paxtani saqlanish holatini tekshirish daftari" 
(Laboratoriyaning 7-shakli) da qayd etiladi. 
10-rasm. Paxtani ochiq garam maydonlarida saqlashda havo sо‘rish
qurilmalaridan foydalanish 
Issiq paytlarda (sentyabr) paxta uchun me’yoriy harorat agar u 2-3 kun ichida 
bir xil tursa, 35°S dan ortmasligi kerak. 
Saqlanayotgan paxta tо‘dalaridagi harorat birinchi о‘lchashda 35°S dan ortiq 
bо‘lsa, yoki keyingi о‘lchashlarda bir nuqtaning о‘zida 2-3 darajaga ortib ketsa, 
g‘aramlardagi issiq va nam havoni sо‘rib chiqarib tashlash yо‘li bilan sovutish kerak 
(6-rasm).
Paxtaning harorati avval tekshirilganidan loaqal 1,0 darajaga ortib ketganligi 
aniqlansa, uning haroratini har kuni о‘lchab turish talab qilinadi. Agar keyingi 2-3 
о‘lchashda haroratni tobora ortib borayotganligi kuzatilsa laboratoriya darhol bu 
haqda tayyorlov maskani mudiri va korxona texnik nazorat bо‘limi boshlig‘iga zudlik 
bilan о‘z-о‘zidan qizish о‘chog‘ini yо‘qotish choralarini kо‘rish uchun xabar beradi. 
О‘lchov natijalari paxtani saqlash daftariga yozib boriladi, bunda profilaktika 
ishlarini boshlanishi va tugallanishi qayd qilinadi. 

---

37 
Laboratoriya ishtirokida paxta tozalash korxonasi tayyorlov va texnika 
bо‘limlari boshliqlari kamida har о‘n kunda bir marta g‘aramlar tо‘g‘ri 
bosilayotganligini, omborlardan foydalanishini va korxonadan tashqaridagi tayyorlov 
maskanlarida, xomashyo va texnik nazorat bо‘limi boshliqlari esa paxta tozalash 
korxonasi qoshidagi tayyorlov maskanlarida saqlanayotgan paxta sifatini tekshirib 
turishlari lozim. Har bir tekshiruv natijalari paxtani saqlash holati daftariga qayd 
qilinadi.
Laboratoriya saqlanayotgan paxtaning haroratini uning sifatiga qarab tuzilgan 
grafik asosida tekshirib boradi (6-jadval).
6-jadval. 
Paxta 
namligi 
% 
Profilaktika (havo sо‘rish) qaysi kundan 
boshlanadi 
Havoning nisbiy 
namligi, 
% dan 
ortiq bо‘lmaganda 
G‘aram 
kо‘tarilgandan 
sо‘ng birinchi 
1-chidan 
keyin
2-chi 
Keyingilari 
12-14 
14-16 
16 dan ortiq 
I-II nav paxta saqlanganda 
75 
80 
85 
7-10 
5-8 
5 
10 
8 
5 
15 
12 
8 
13-15 
15-18 
18-20 
22 
III-V nav paxta saqlanganda 
75 
85 
95 
95 
7-10 
5-8 
3-5 
3-4 
10 
8 
5 
5 
15 
10 
8 
7 
Paxta holatini tekshirishda quyidagilar aniqlanadi: 
- chakka о‘tishi va boshqa sabablar tufayli namlik ortib ketmaganmi? 
- о‘z-о‘zidan qizish jarayoni boshlanmaganmi? 
- brezentlarda qora dog‘lar paydo bо‘lmaganmi (paxtaning о‘z-о‘zidan qizish 
joyini bildiradi)? 
- tunnellar boshida nam joylar yо‘qmi ( agar nam bо‘lsa shu joy yaqinida hо‘l 
paxta borligidan darak beradi)? 
- g‘aramda о‘zgarishlar (deformatsiyalar) yuz bermaganmi? 

---

38 
Paxta tozalash korxonasi va tayyorlov maskani laboratoriyasi I-II nav paxta 
holatini har 10 kunda, III-V navlar holatini esa har 5 kunda tekshirib turadi. Har bir 
tо‘dadagi paxtaning tekshirish holati laboratoriya daftariga qayd qilinadi. 
 
Mustaqil ishlash uchun nazorat savollari: 
1.
1.Paxta tayyorlov maskaniga qabul qilishda qanday boshlang‘ich hujjatlar
qo‘llaniladi? 
2. 1-SX shaklidagi nakladnoy necha nusxada yoziladi va kimlarga beriladi? 
3. Qaysi shakldagi hujjat keltirilgan paxtaga alohida yoziladi? 
4. 5-XL shaklidagi hisob-kitob daftari qaysi vaqtda yuritiladi? 
5. 6-XL shaklidagi varaqa necha nusxada yoziladi va qaysi vaqtda ishlatiladi? 
6. Hisob-kitob daftari necha nusxada yuritiladi? 
7.Paxta qanday g’aram maydonlarida saqlanadi? 
8. Ochiq g’aram maydonlarining o’lchamlari qanday? 
9. Yopiq g’aram maydonlarining o’lchamlari qanday? 
10.Paxtani sifatli saqlash uchun korxonada qanday ishlar amalgam oshiriladi? 
11. Sun’iy havo so’rish qanday amalga oshiriladi? 
12. 
Paxtani o‘z-о‘zidan qizishiga olib keladigan faktorlar?

---

39