Tabiiy tolalar va matoga ishlov berish

12-Tematik ma’ruza
Mavzu: Sanoat namunalari


Ража:

1. 
   Саноат намунасининг патентга лаёқатлилик шартлари
   
2. 
   Саноат намунасига талабномаларнинг тузилиши ва патентлаш тартиби
   

1. Саноат намунасининг патентга лаёқатлилик шартлари
Саноат намунаси инсон ижодий фаолияти йўналишининг амалга ошиши бўлиб, аниқ мақсад ва истеъмолчилар доирасига эга.
Таърифига кўра саноат намуналарига цандайдир бир объект ташци кўринишининг бадиий-конструкторлик (дизайн) ечими киради.
Саноат намуналари ҳажмий (моделлар), ясси (расмлар) ёки уларнинг аралаш кўринишида бўлиши мумкин.
Одатда, ҳажмий саноат намуналари асосида ҳажмий-фазовий шакл, масалан автомобиль, токарлик дастгоҳи, телевизор ва бошқаларнинг ташқи кўринишини белгилайдиган бадиий-конструкторлик ечими ётадиган композициядан иборат бўлади.
Ясси саноат намуналари элементларининг чизиқий-график нисбати билан тавсифланади ва деярли ҳажмга эга бўлмайди, масалан, гилам, рўмол, ёрлиқча ва хоказоларнинг ташқи кўринишини белгилайдиган бадиий- конструкторлик ечимлари.
Амалга оширишнинг кўз билан кўрса бўладиган турли шаклларига эга бўлган ихтиролардан фарқли равишда саноат намунаси ўзининг асосий элементлари ва хусусиятлари, уларнинг композицияси мазмунига ўхшаш кўплаб буюмларни яратиш имконини беради.
Саноат намунаси ташқи томонидан товар белгиси, айниқса ҳажмий товар белгисига ўхшаб кетишини таъкидлаш мумкин (8.1-бўлимга қаранг). Лекин амал қилиши кўз билан кўрилганда белги тасвиридан фарқ қилиши мумкин бўлган товарларга тарқаладиган товар белгисидан фарқли равишда саноат намунаси кўз билан кўрилганда у билан ўхшаш ва унинг муҳим белгиларига эга бўлган буюмларнигина муҳофаза цилишни назарда тутади.
Саноат намуналарини, шунингдек бадиий асарлар билан ҳам адаштирмаслик керак. Одатда, бадиий асарлар ягона яратилади ва эстетик йўналишга эга бўлади. Улардан фарқли равишда саноат намунасининг эстетик хусусиятлари буюм функционал элементларининг бадиий мужассами натижаси, унинг мақсадининг ўзига хос эстетик ифодасидир.
Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига мувофиқ саноат намунасининг янгилиги, ўзига хослиги ва саноатда қўлланилиши унинг патентга лаёқатлилик шартлари ҳисобланади.
Агар саноат намунасининг буюмнинг эстетик ва (ёки) эргономик хусусиятларини белгиловчи муҳим белгилари (аломатлари) мажмуи унинг устуворлик санасидан олдин жаҳондаги нуфузли ахборот манбалари орқали барчага маълум бўлмаган бўлса янги деб тан олинади.
Саноат намунасининг муҳим белгилари мажмуи буюм эстетик хусусиятларининг ижодий характери билан боғлиқ бўлса у ўзига хос деб тан олинади.
Саноат намунаси кўп карра қайта ишлаб чиқариш имкониятини берадиган бўлса саноатда қўлланиладиган деб тан олинади.
Қонун билан, шунингдек, саноат намунаси деб тан олинмайдиган объектлар рўйхати белгиланган, хусусан:

• 
  нашриёт-босма маҳсулотлар;
  
• 
  меъморчилик объектлари (кичик меъморчилик шаклларидан ташқари), саноат, гидротехника ва бошқа кўчмас иншоотлар;
  
• 
  суюқ, газсимон, сочилувчан ёки уларга ўхшаш моддалардан иборат барқарор бўлмаган объектлар;
  
• 
  буюмларнинг фақат техник вазифаларидан келиб чиқадиган ечимлар;
  
• 
  шунингдек жамият манфаатлари, инсонпарварлик ва ахлоқ тамойилларига зид ечимлар.
  

Саноат намунасининг моҳияти ва уни хуқуқий муҳофазалаш ҳажми энг аввало, унинг муҳим белгилари мажмуи билан ифодаланади, бу белгилар намуна фотосуратларида акс эттирилади ва буюмнинг ташқи кўриниши ва ўзига хос хусусиятларини белгилаб беради. Муҳим белгиларни сўзлар билан тавсифлаш тасвирий ахборотни тушунтириб беришни таъминлайди. Одатда, саноат намуналарининг турларини тавсифлаш учун қуйидаги белгилардан фойдаланилади:

1. 
   Мураккаб композицияли, асоси кенг ҳажмий-фазовий тузилишга эга бўлган буюмлар (масалан, дастгоҳ, қишлоқ хўжалик машинаси, мотоцикл ва ҳоказо) қуйидаги белгилар билан тавсифланади:
   

• 
  композиция элементларининг мавжудлиги;
  
• 
  элементларнинг ўзаро жойлашиши;
  
• 
  композиция элементларининг шакли.
  

2. 
   Якка блокли композицияга эга буюмлар (масалан, телевизор, радиоприемник, шчит приборлари, қутичалар), шунингдек элементар геометрик ҳажмлар нисбати асосида қурилган (масалан, мебель секцияси блоклари) бадиий-конструкторлик ечимлари қуйидаги белгилар билан тавсифланади:
   

• 
  композиция элементларининг таркиби ва тақсимланиши;
  
• 
  буюмларнинг, одатда, фронтал юзасида бўладиган бу элементларнинг пластик, график, рангли ва фактура ечимлари.
  

3. 
   Ясси композицияга эга бўлган буюмлар (масалан, матолар, рўмоллар, пешонабандлар) қуйидаги белгилар билан тавсифланади:
   

• 
  нақш элементларининг чизиқий-график нисбати;
  
• 
  коллористик ечими;
  
• 
  фактура характери (мато ипларининг тўқилиши).
  

4. 
   Кийимларни тавсифлаш учун қуйидаги белгилардан фойдаланиш мумкин:
   

• 
  моделнинг ҳажмий тавсифи бўлган шакли;
  
• 
  қисмлар ўртасидаги ўзаро нисбатни белгиловчи пропорциялар;
  
• 
  моделнинг текисликдаги тавсифи бўлган силуэти;
  
• 
  бирор-бир элементларнинг такрорланишини белгиловчи ритм;
  
• 
  кийим юзасининг исталган жойига қопланадиган деталлар, яъни элементлар, уларнинг шакли;
  

безак, яъни буюмни қўлланиш нуқтаи назаридан функционал аҳамиятга эга бўлмаган, модель ечимида безак ролини бажарувчи, ундан фойдаланиш фақат технологик усулдан (масалан, кийим четларига итттлов бериш, бириктириш чокларини мустаҳкамлаш ва ҳоказо) иборат бўлган элементлар;

• 
  буюм таркибига кирувчи ва унинг айрим қисмларини бирлаштириш ёки ажратиш учун, шунингдек безак элементи сифатида қўлланувчи фурнитура (тугмача, илгак ва ҳоказо);
  
• 
  материал.
  

5. 
   Пойафзалларни тавсифлаш учун қуйидаги белгилардан фойд аланилад и:
   

• 
  шакл ҳосил қилувчи элементлар, қолип, яъни пойафзалнинг усти ва таги (бошлиқ, болдир, қўнжи, дастак, тагчарм ва ҳоказо);
  
• 
  бу элементларнинг шакли;
  
• 
  уларнинг ўзаро жойлашиши;
  
• 
  материали;
  
• 
  безак деталлари;
  
• 
  фурнитураси;
  
• 
  ранги.
  

6. 
   Буюмлар тўпламларининг бадиий-конструкторлик ечимларини тавсифлашда, тегишли буюмларни (тўплам таркибига кирадиган) тавсифлаш учун фойдаланиладиган белгилардан ташқари, қуйидагиларни акс эттирувчи белгилардан фойдаланилади:
   

• 
  тўпламнинг турли қисмлари ўзаро алоқасининг характери;
  
• 
  элементларнинг ўзаро бир-бирига алоқадорлиги;
  
• 
  дастлабки элементларнинг ўзи ва бу элементлардан фойдаланиб яратилган буюмлар, шунингдек умуман тўпламнинг мутаносиб тузилиши.
  

7. 
   Ташқи кўриниши икки ҳолатда: ёпиқ (тахланган) ва очиқ (масалан, шкафлар, совиткичлар, ёпиқ корпус ичидаги приборлар, телефон будкалари ва ҳоказо) буюмларни тавсифлашда буюмнинг ҳам ташқи, ҳам ички ҳажмини ифодаловчи элементлар бундай белгилар бўлиши мумкин.
   
8. 
   Буюмларни тавсифлашда белги, шунингдек, ушбу буюм ёки элементининг ташқи кўриниши бошқа мақсадларга мўлжалланган маълум буюмнинг ташқи кўринишига ўхшашлигини кўрсатиш йўли билан ифодаланиши мумкин.
   

Энди патент экспертизаси патентга лаёқатлиликни баҳолашда саноат намуналарига қўядиган асосий талабларни кўриб чиқамиз.
Ихтироларни патент экспертизасидан ўтказишдаги каби, бу ерда ҳам биринчи навбатда саноат намунасининг саноатда қўлланилиши текширилади. Бу шартга мувофиқ бўлиш учун саноат намунаси тавсифида саноат намунасида бажарилган буюмнинг мақсади ва вазифаси кўрсатилган бўлиши керак. Шунингдек, бу буюмни ноёб ёки саноат намунасининг устуворлик санасигача маълум бўлмаган ва тавсифномадан баён этилмаган восита ва усуллардан фойдаланмай тайёрлаш имконияти ҳам текшириб кўрилади. Шунга эътиборни қаратамизки, фақат бир марта амалга ошириладиган бўлса ҳам саноатда ҳўлланилади, деб тан олинадиган ихтиролардан (масалан, чўкиб кетган нодир кемани сув тубидан кўтариб олиш) фарқли равишда, саноат намунаси бир неча марта цайта игилаб чицариладиган ёки ҳосил цилинадиган бўлиши зарур.
Саноатда қўлланилиши текширилгандан сўнг саноат намунасининг янгилик шартларига мувофиқлиги текширилади.
Агар саноат намунаси белгилари билан бир хил бўлган бадиий- конструкторлик ечими очиб берилган ахборот манбаи аниқланса саноат намунаси ушбу шартларга мувофиқ эмас деб топилади.
Саноат намунасининг янгилигини белгилашда барча маълум ва барча фойдаланиши мумкин бўлган маълумотлар (яъни чоп этилган манбалар)дан ташқари устуворлик санаси бўйича илгари берилган ва қайтариб олинмаган талабномалар ҳам ҳисобга олинади.
Кейин саноат намунасининг ўзига хослиги текширилади.
Одатда, патент экспертизасини ўтказиш саноат намунасига яқин аналогни, яъни муҳим белгиларининг мажмуи билан унга жуда яқин бўлган ечимни қидиришдан бошланади. Сўнгра ҳар бири алоҳида олганда саноат намунасини унинг аналогидан фарқловчи белгилари билан мос тушадиган бир хил белгиларга эга бўлган маълум намуналар қидирилади.
Одатда, саноат намунаси белгиси унинг ҳеч бўлмаганда битта муҳим белгисига хос бўлган маълум бадиий-конструкторлик ечимлари мавжудлиги аниқланмаса ўзига хос деб тан олиниши мумкин. Лекин, саноат намунасининг барча белгилари мавжуд бўлган бадиий конструкторлик ечимлари аниқланган ҳолларда ҳам саноат намунаси ўзига хос деб тан олиниши мумкин. Бунинг учун талабнома берилган саноат намунасининг барча белгилари бошқа маълум ечимларда кузатилмаган янги эстетик хусусиятлар юзага чиқишига олиб келадиган бўлиши керак.
Саноат намунасининг ўзига хослигини экспертизадан ўтказишда кўпинча ихтиронинг ихтиро даражасини баҳолашда фойдаланиладиган "салбий" белгиларни аниқлаш усулига ўхшаш ёндашувлардан
фойдаланилади. Масалан, қуйидагиларда мужассамлашган саноат намунаси ўзига хослик шартларига мувофиқ деб тан олинмайди:

• 
  яқин аналогидан талабнома берувчи томонидан муҳим белгилар рўйхатига киритилган белгиси (белгилари) билан фарқланадиган, лекин бу белгининг талабнома берувчи кўрсатган буюмнинг эстетик хусусиятларига таъсири тасдиқланмаган буюмлар;
  
• 
  илгаридан маълум буюмга нисбатан фақат ўлчами ўзгартирилган, элементлари сони кўпайтирилган ёки ранги ўзгартирилган (лекин янги колористик ечим эмас) буюмлар;
  
• 
  алоҳида олинган оддий геометрик ҳажм (призмасимон, сферик, конуссимон) шаклидаги буюмлар ёки алоҳида олинган оддий геометрик шакллар;
  
• 
  ҳақиқий мавжуд объектнинг (ҳам соддалаштирилган, ҳам масштабга риоя қилинган ҳолдаги) кичрайтирилган ёки катталаштирилган нусхаларидан иборат буюмлар (масалан, ўйинчоқлар, сувенирлар);
  

муайян мақсадларга мўлжалланган буюмларга хос шаклни такрорловчи, лекин бошқа техник асосда бажарилган (масалан, одатда ёғочдан ишланадиган буюмга ўхшатиб полимер материалдан тайёрланган) буюмлар;

• 
  турли мақсадларга мўлжалланган ва ташқи кўриниши ўхшаш бўлган иккита объект маълумлигида ташқи кўриниши шу маълум объектлардан олинган буюмлар;
  
• 
  ташқи кўринишини ўзгартирмаган ҳолда илгари маълум бўлган алоҳида буюмлардан тузилган тўпламлар.
  

Хулосада шуни цайд этамизки, буюмнинг ўзига хос, эстетик жиҳатдан кўркам ва эргономик ташци кўриниши истеъмолчиларнинг товарга эҳтиёжини белгиловчи бош омиллардан биридир. Шунинг учун саноат намунасини тўгри ва саводли ҳуцуҳий муҳофазалаш бозордаги муваффациятнинг гарови, рацобат курашида эса устунликнинг омилидир.
2. Саноат намунасига талабномаларнинг тузилиши ва патентлаш тартиби
Саноат намунасига Ўзбекистон Республикасининг патенти ёки дастлабки патентини бериш учун талабнома қуйидагилардан иборат бўлиши керак:

1. 
   Патент ёки дастлабки патент бериш тўғрисида белгиланган шаклда тузилган ариза, у саноат намунаси муаллифи (муаллифлари), патент ким (кимлар)нинг номига берилиши сўралаётган бўлса, ўша шахс (шахслар) ва талабнома берувчи тўғрисидаги талаб этиладиган маълумотлардан иборат бўлади.
   
2. 
   Буюм, макет ёки расмни акс эттирувчи фотосуратлар тўплами, улар буюмнинг ҳуқуқий муҳофаза ҳажмини белгилаб берувчи муҳим белгилар мажмуини аниқлаш имконини берадиган ташқи кўриниши тўғрисида муфассал тасаввур ҳосил қилади.
   
3. 
   Буюм ташқи кўринишининг чизмаси, эргономик схемаси, конфекқион картаси, агар улар саноат намунаси моҳиятини очиб бериш учун зарур бўлса.
   
4. 
   Саноат намунасининг тавсифи, у фотосуратларда акс эттирилган буюмнинг ташқи кўринишини сўзлар воситасида очиб бериши ва унинг муҳим белгилари мажмуини ўз ичига олиши керак.
   

Талабномага белгиланган миқдорда бож тўланганлигини тасдиқловчи ҳужжат илова қилиниши зарур. Агар талабнома бўйича конвенция устуворлиги сўралаётган бўлса, талабнома Патент идорасига топширилган санадан бошлаб уч ой мобайнида талабнома берувчи Париж конвенцияси иштирокчи-давлатларига тақдим этган биринчи талабноманинг нусхаси тақдим этилиши шарт.
Қонун талабларига мувофиқ ҳар бир талабнома битта саноат намунасига тегишли бўлиши ва бу намунанинг вариантларини ўз ичига олиттти мумкин (саноат намунасининг бирлиги талаблари). Бунда битта саноат намунаси дейилганда, ягона бир буюмнинг бадиий-конструкторлик ечими, вазифалари умумий бўлган буюмлар мажмуи (масалан, мебель гарнитури, сервиз ва бошкалар) тушунилади.