Tabiiy tolalar va matoga ishlov berish

Лицензия нархини лицензиат фойдасининг ҳажми асосида аницлаш. Одатда, лицензиатнинг фойдасини ҳисоблашда битим амалда бўлган даврда лицензия бўйича ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ҳажми ва бу маҳсулот бирлигини бозорда сотишдан тушган фойда каби кўрсаткичлар ҳисобга олинади. Фойдани ҳисоблаш анча мураккаблиги сабабли лицензияланадиган интеллектуал мулк объектларидан фойдаланиб лицензиат оладиган фойдадаги устунликни аницлаш лицензиар учун цулай бўлади. Фойдадаги устунлик деганда шу каби маҳсулот ва хизматларни ишлаб чиқараётган, лекин бундай интеллектуал товарга эга бўлмаган бошқа фирмаларга нисбатан лицензиатнинг солиққа тортилгунча оладиган қўшимча фойдасини тушуниш керак.

Интеллектуал мулк объектини ишлатишдан олиниши мумкин бўлган даромад цуйидаги формула билан ҳисобланиши мумкин:
ГЙ=т-Е31,
бунда: Ш - 1 ҳисобот даврида интеллектуал мулк объекти (ИМО)ни ишлатишдан олинган даромад; Р1 - 1 ҳисобот даврида ИМОни ишлатишдан олинган натижаларнинг баҳоси; 31 - 1; ҳисобот даврида ИМОни яратиш, муҳофаза қилиш ва сотиш харажатларини баҳолаш.
Лицензия бўйича сотилаётган интеллектуал товарнинг ҳисоб-китоб циймати цуйидаги услуб билан баҳоланиши мумкин:
Ср = ЦПч + а) х Кд,
бунда: Ср - ҳисобот даврида ҳисобланган қиймат; Пч - лицензия объектини 1 йилда ишлатгандан олинган соф фойда; а - 1 йилдаги амортизация; Кд - 1 йилдаги дисконтлаш коэффициенти бўлиб, у қуйидаги мураккаб фоизлар формуласи билан аниқланади:
Кд=1/(1+а/100)‘
бунда: а - сотувчи мамлакатининг етакчи тижорат банкларининг ўртача фоиз ставкаси;
Нисбий сотувлар усули. Анъанавий товарларни сотишдан фарқли равишда бу усулни лицензия қийматини баҳолаш учун қўллаш баъзи чеклашларга эга. Бу биринчи навбатда интеллектуал мулк объектларининг ноёблиги, имзоланаётган битимлар вариантининг, шартларининг турличалиги, шунингдек уларнинг махфий характери билан боғлиқ. Шунинг учун муайян лицензия предметига тўла ўхшайдиган предметни топиш мумкин эмас, балки уларнинг алоҳида ҳисоб-китоб ўлчамларини таққослаш мумкин, холос. Масалан, сотиш нархи 2 таққосланаётган объектларининг рақобат варақлари ёрдамида аниқланиб, унда баҳоланаётган объект ва шунга кабиларнинг тижорат шароитлари ва техник даражаси солиштирилади. Одатда, техник даражани таққослаш учун кўриб чиқилаётган объектларнинг салмоқлилик коэффициентлари киритилади:
7=7базхК1хК2хК3;
бунда: Ъ - лицензия бўйича маҳсулотнинг сотиттт нархи; 7баз - лицензия бўйича маҳсулотнинг аналоги ҳисобланган базовий намунанинг сотиттт нархи; К^ - эришилган натижа коэффициенти; К2 - вазифани техник ечимининг мураккаблиги коэффиқиенти; К3 - янгилилик коэффициенти.

2. 
   Лицензия нархини роялти асосида аниқлаш. Роялтининг моҳияти К=ДхП/7 формуласи билан ифодаланиши мумкин, яъни роялти лицензия бўйича тайёрланган маҳсулот бирлигидан олинган қўшимча фойда (П)ни лицензиарга тўланадиган қисми (Д)нинг ушбу маҳсулотнинг сотиш нархи (7)га нисбатидан иборат.
   

Аввал таъкидланганидек, қўшимча фойда каби кўрсаткични ҳисоблаш баъзан қийин бўлади. Лицензиат лицензиарга лицензиядан фойдаланганлик тўғрисидаги тўлиқ ахборотни тақдим этишдан манфаатдор бўлмаган ҳолатлари ҳам мавжуд бўлиб, бу ҳисоб-китоблар аниқлигини пасайтиради. Шунинг учун лицензиялар савдосида роялтининг ҳажми кўпинча ҳисоб- китоб йўли билан эмас, балки эмпирик - саноатнинг турли тармоқлари учун жаҳон амалиётида ўрнатилган ўртача роялти ҳажмларидан фойдаланиш йўли билан аниқланиб, улар стандарт роялтилар деб аталади.
Роялтининг ҳажми берилганда лицензия бўйича тайёрланган маҳсулот бирлигидан олинган қўшимча фойда П=Кх2УД ни ташкил қилади.
Шундан келиб чиқиб, лицензиянинг ҳисоб-китоб нархини қуйидаги формула билан аниқлаш мумкин:
Ср=ЕУ1 х 24 х Ш,
бунда: VI -1 йилда лицензия бўйича кутилаётган чиқариш ҳажми; ЪХ - 1 йилда лицензия бўйича тайёрланган маҳсулотнинг сотиш нархи; Ш -1 йилда роялти ҳажми (%); жамлаш лицензия шартномасининг амал қилиш муддати бўйича олиб борилади.
Лицензия битимларини имзолашда саноатнинг турли тармоқлари бўйича роялтининг ўртача жаҳон ставкаларига эътибор қаратиш лозим, бироқ уларни ҳақиқий инфляция жараёнларини ҳисобга олган ҳолда, айниқса, "юмшоқ" валюталардаги ҳисоб-китобларда дисконтлаш керак.
Саноатнинг баъзи тармоқлари учун роялтининг жаҳон ставкалари бўйича статистика маълумотлари 21-расмда келтирилган. Ушбу маълумотлар шуни кўрсатадики, масалан, ўртача ставкалар 10-15%ни ташкил этадиган телекоммуникациялар соҳаси ҳамда энергетика соҳасидаги баъзи технологиялардан ташқари (лицензияларнинг тўртдан бири 20-25% лик роялти ставкаси билан имзоланган), роялти ставкалари ўртача 2-10% орасида ўзгариб туради. Стандарт роялтиларнинг жадваллари ҳар бир муайян лицензия объекти учун роялтининг тахминий ҳажмини аниқлашга имкон бериб, у томонлар ўртасидаги музокаралар жараёнида аниқлаштирилади.
Роялти ставкалари одатда объектдан фойдаланишдан олинадиган ицтисодий самарага тўгри мутаносиб ва юзага келиши мумкин бўлган таваккалчилик даражасига тескари мутаносиб равишда ўрнатилишини таъкидлаб ўтамиз.

21-расм. Ўртача жаҳон роялти ставкалари.

Патент муҳофазасининг заифлиги, масалан, лицензия бўйича маҳсулотнинг бир қатор муҳим таркибий қисмлари учун патентларнинг йўқлиги ёки ихтиро формуласи ҳажмининг кичиклиги (патентни рақобатчилар айланиб ўтишининг имкони мавжуд) ҳам роялти ҳажмини камайтирадиган омил ҳисобланади.

Шак-шубҳасизки, интеллектуал мулк объектидан фойдаланишда ўта юқори молиявий таваккалчилик мавжуд бўлганида паушал тўловлар тўғрисидаги битим лицензиар учун, роялти тўғрисидаги битим эса лицензиат учун энг қулай ҳисобланади, чунки ушбу вазиятда даромаднинг камайиши ўз-ўзидан лицензиарга тўловларнинг камайишига олиб келади.
Бундан шу нарса келиб чицадики, лицензия тўлоеларининг шаклларини тўгри танлаш тегишли томон (лицензиар ёки лицензиат)га имзоланган битимни амалга оширишдан олинадиган молиявий фойдани таъминлайдиган омил ҳисобланади.
Лицензия битимларининг намуналари
Ушбу бобнинг биринчи бўлимида лицензия битими бўйича берилаётган ҳуқуқлар ҳажмига қараб номутлак., мутлақ ҳамда тўлиқ лицензиялар фарқ килишини кўрсатиб ўтдик.
Куйида келтирилган намунавий лицензия битимида лицензия вариантларининг ҳар бирини кўриб чицамиз.
Ихтиродан фойдаланиш учун номутлақ (мутлақ/тўлиқ) лицензияни сотиш/харид қилиш тўғрисида НАМУНАВИЙ ЛИЦЕНЗИЯ БИТИМИ № /
Тошкент ш. 200 йил м м
(Жисмоний шахснинг исми-шарифи ёки юридик шахснинг тўлиқ номи) номидан бундан қуйида мЛицензиарм деб аталувчи ва Устав асосида иш
юритувчи Директор бир томондан ва (жисмоний
шахснинг исми-шарифи ёки юридик шахснинг тўлиқ номи) номидан бундан қуйида мЛицензиатм деб аталувчи ва Устав асосида иш юритувчи
Директор иккинчи томондан қуйидагиларни эътиборга
олган ҳолда, яъни:

1. 
   Лицензиар ларни
   

итттлаб чиқаришни ташкил этиш соҳасида билим ва тажрибага эга бўлган шахс;

2. 
   Лицензиар (ихтиро ёки
   

ихтиролар номи)ларга берилган -сонли УзР патент
(дастлабки патент)ларининг эгаси;

3. 
   Лицензиат лицензия бўйича маҳсулот итттлаб чиқариш, фойдаланиш ва сотиш мақсадларида юқорида кўрсатилган патентлар олинган ихтиролардан фойдаланиш учун ушбу шартнома шартларига мувофиқ лицензия сотиб олишни истайди.
   

Қуйидагилар тўғрисида келитттиб олдилар:
1. АТАМАЛАР ТАЪРИФИ
Мазкур битимда фойдаланиладиган қуйидаги атамалар маъноси:

1. 
   "Патентлар" - Лицензиар томонидан олинган УзР патентлари ва/ёки дастлабки патентлари, УзР Патент идорасига тақдим этиб бўлинган ихтиро учун талабномалар бўйича олинадиган, шу жумладан патентлар ва/ёки дастлабки патентлар олиттт учун ижобий қарорлар олинган УзР патентлари ва/ёки дастлабки патентлари (1-илова).
   
2. 
   "Лицензия бўйича маҳсулот" - лицензия асосида тайёрланадиган ва
   

қўлланиладиган, сотиладиган ёки хўжалик оборотига қандайдир бошқа усул, яъни билан киритиладиган маҳсулот.

3. 
   "Махсус маҳсулот" - 1.2-бандда берилган таърифга мос келмайдиган, бироқ Лицензиат томонидан "лицензия бўйича маҳсулот"да амалга оширилган техник ғоя ва қарорлардан фойдаланган ҳолда қўшимча итттлаб чиқилган маҳсулот.
   
4. 
   "Махсус ускуна" - "лицензия бўйича маҳсулот"ни тайёрлаш учун зарур ускуна (2-илова).
   
5. 
   "Махфийлик" - "патентлар"га тегишли маълумотларни учинчи шахсларга тасодифан ёки атайин ошкор этишнинг олдини олиттт чораларига риоя қилиш.
   
6. 
   "Ҳисобот даври" - мазкур Битим кучга кирганидан сўнг ҳар (масалан, 6 ой) давомида мазкур Битим шартларини бажариш бўйича Лицензиат фаолиятининг даври.
   
7. 
   "Ҳудуд" - лицензия битими амал қиладиган ҳудуд кўрсатилади: Узбекистон Республикаси
   
8. 
   "Нетто тўловлар" - Лицензиат томонидан тўланадиган барча тушум ва тўловлар.
   

БИТИМ ПРЕДМЕТИ:

1. 
   вариант (номутлақ лицензия ҳолатида)
   

1. 
   Лицензиар мазкур битимнинг амал қилиш муддатига ва мазкур битимнинг 6-бўлимига мувофиқ Лицензиат томонидан тўланадиган ҳақ звазига Лицензиатга патентлар билан муҳофаза қилинадиган ихтиродан фойдаланиш учун номутлақ лицензияни тақдим этади.
   

Бунда Лицензиатга лицензия бўйича маҳсулотни тайёрлаш, қўллаш, олиб кириш, сотишга таклиф қилиш, сотиш ва хўжалик оборотига бошқача йўл билан жорий қилиш ҳуқуқи берилади.

2. 
   Лицензиар юқорида кўрсатилган ихтиро, шунингдек махсус маҳсулотдан ўзи фойдаланиш ҳамда номутлақ лицензияни ҳудудда учинчи шахсларга сотиш ҳуқуқини сақлаб қолади.
   
3. 
   Лицензиат лицензия бўйича маҳсулот ва махсус маҳсулотни ҳудуддан ташқарида итттлаб чиқариш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқига эга эмас, Лицензиар ёзма розилик берган ҳолатлар бундан истисно.
   
4. 
   Агар лицензия бўйича итттлаб чиқаришни йўлга қўйиш мақсадида Лицензиатга лицензия бўйича маҳсулотни тайёрлаш учун ускуналар керак
   

бўлса, Лицензиар эса исталган ташкилот ёки фирма орқали бу ускунани етказиб беришни таклиф қилса, Лицензиат бу ускунани афзал кўриши ҳамда кўрсатилган таклифлар ва тавсияларга мувофиқ уни етказиб бериш учун сўровномаларни йўллаши керак бўлади.

5. 
   Лицензиар ихтиролардан фойдаланиш ва лицензия бўйича маҳсулот итттлаб чиқариш учун зарур ва етарли бўлган техник ва бошқа ҳужжатларни Лицензиатга беради, шунингдек ускунани созлаш бўйича хизматлар кўрсатади.
   
6. 
   Мазкур модданинг шартлари бузилганда Лицензиар битимни бекор қилиш хуқуқига эга.
   

2. 
   вариант (мутлақ лицензия ҳолатида)
   
   1.