Tabiiy fanlar va geografiya fakulteti kimyo kafedrasi maksimov bahromjon xayrulloxon

Tetraterpenlar
O`simlik va hayvonlarning sariq va qizil pigmentlari asosini tetraterpenlar 
tashkil etadi. Shveysariyalik olimlar L.Tseyxmaster, O.Isler, P.Karrerlar ularni 
chuqur o`rganib ba`zilarini sintez qilishgan. Tetraterpenlar orasida karotinlar 
(provitamin A), ksantofillar, likopinlar va ksantinlar ko`proq taniqli bo`lib, ular 
oziq – ovqat va bo`yoqlar ishlab chiqarishda ishlatiladi [16]. 
Karotinoidlar – tabiiy pigment bo`lib, sabzi va boshqa o`simliklarda 
uchraydi. Karotin C
40
H
56
sabzidan ajratib olingan. Karotin individual modda 
bo`lmay 3 ta izomerlarning – α, β, γ – karotinlarning arlashmasi ekanligi 
aniqlandi. Bu aralashmada β – karotin 85% ni tashkil etadi. 
H
2
C
H
2
C
C
H
2
C
C
C
H
3
C
CH
3
CH
3
C
H
C
H
C
CH
3
C
H
C
H
C
H
C
CH
3
C
H
C
H
C
H
C
H
C
CH
3
C
H
C
H
C
H
C
CH
3
C
H
H
C
C
C
C
H
2
CH
2
CH
2
C
CH
3
H
3
C
H
3
C

---

29 
β – karotin molekulasida 5 ta uglerodli shoxlangan zanjir
C
H
H
C
CH
3
H
2
C
C
H
6 marta qaytarilishini ko`rish mumkin va 2 ta trimetilsiklogeksen halqasi bor. 
Karotinlarning ahamiyati juda katta, organizmda karotinaza fermenti 
ta`srirda ulardan A vitamin hosil bo`ladi. Shuning uchun ular A provitaminlari 
deb yuritiladi [ 17]. 
 
Politerpenlar
Politerpenlarning bu guruhiga kauchuk (
sis
–1,4–poliizopren), guttapercha 
(
trans
–1,4–poliizopren) va poliprenollar kabi tabiiy birikmalar kiradi [14, 16]. 
H
3
C
H
3
C
H
3
C
0,915 nm
x
Geveya kauchugi
CH
3
CH
3
CH
3
0,505 nm
Guttapercha
x=1000 - 5000

---

30 
CH
3
CH
3
OH
H
3
C
n
Poliprenollar n=9 - 12,
Tabiiy 
kauchuklarning 
amaliy 
ahamiyati 
hammaga 
ma`lum. 
Poliprenollarning aniqlanganligiga hali ko`p vaqt bo`lgani yo`q. Ular shunisi 
bilan ahamiyatliki, hujayralardagi polisaxaridlar biosintezida, uglevodlar 
almashinuvida membranadagi faol moddalar sifatida muhim rol o`ynaydi [14].
Poliprenollar – tabiiy poliizoprenoidlarning yangi sinfi sifatida ma`lum 
bo`lib, ular o`simliklarda keng tarqalgan va ko`pgina o`simliklarning yashil 
qismlarida topilgan.