Tabiiy fanlar va geografiya Fakulteti dekani: dots. V. Azizov

Ekologik  muammoni.ekatizim  va  biotsenoz  doirasida  o

’rganish  ham  mumkin.  Lekin  bu 

holda  tadqiqot  qilinayotgan  muammoning  hududiy  chegaralari  genetik  geotizim  chegaralariga 

har  doim  ham  mos  tusha  bermaydi.  Inson  tabiat  boyliklaridan  foydalanganda  uning  ijtimoiy 

faoliyati  ma

’lum  geografik  hudud  (geosistema)da  sodir  bo’ladiki,  bu  hudud  (aytaylik, 

landshaftning u yoki bu morfologik birligi) hamma jihatdan ham tabiiy genetik chegaralarga ega 

bo

’ladi. Binobarin, shu joyning tabiiy boyliklari xalq xo’jaligiga jalb qilinganligi tufayli avvalo 

tabiiy  sharoit  o

’zgara  boshlaydi,  uning  asosiy  harakatlantiruvchi  omillari  tadrijiy  o’zgarishda 

bo

’ladi, geotizimlarning ma’lum yo’nalishdagi o’zgarishlari tarkib topadi. 

Lekin  geotizimlar holatining inson faoliyati ta

’sirida o’zgarishi har doim ham ko’zlangan 

maqsadga  olib  kela  bermaydi.  Insonning  tabiatga  bo

’lgan  ta’sir  miqyosi  ma’lum  me’yorgacha 

bo

’lishi  kerak,  ta’sir  muayyan  me’yordan  oshib  ketishi  bilan  ekolagik  muvozanat  buziladi. 

Buning  oqibatida  tabiatning  aks  ta

’siri  unga  bo’lgan  ta’sir  hajmidan  bir  necha  barobar  oshib 

ketishi mumkii. Bunga Orol bo

’yida sodir bo’layotgan ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarni 

misol  qilib  keltirish  mumkin.  Aslini  olganda  Orol  dengizi  va  Orol  bo

’yi  hududini  ma’lum 

miqyosdagi  qo

’shaloq,  bir  biri  bilan  bog’liq  ikki  teotizim  deb  qaralsa,  inson  bilan  tabiat 

o

’rtasidagi  o’zaro  munosabat  va  ta’sirni  to’lig’i  bilan  makrogeoekologik  muammo  deb  qarash 

maqsadga  muvofiq  bo

’ladi. CHunki bu hudud tabiatning beqiyos darajada o’zgarishi, ekologik 

---

 

9 

muvozanatning  keskin  buzilishi,  odamlar  yashash  sharoitining  noqulay  holga  kelishi,  tabiiy 

boyliklarning  qashshoqlanishi  va  boshqa  salbiy  xususiyatlari  geoekologik  muammoning  tarkib 

topganini,  endilikda  shakllanish  bosqichlarini  o

’tayotganini  tasdiqlamoqda.  Geoekologik 

muammo qotib qolgan, o

’zgarmas holat bo’lmay, balki muntazam ravishda tadrijiy o’zgaruvchi 

va rivojlanuvchi, ko

’p tizimli, ko’p sonli oddiy muammolarning majmuasidir.  

Orol bo

’yida geoekologik muammo 60 yillarning boshidan vujudga kela boshlagan bo’lsa, 

70yillarning  o

’rtalarida  (1974  yilda  Taxiatosh  gidrouzeli  qurilib  ishga  tushishi  va  buning 

natijasida  Amudaryo  delьtasida  daryo  suvining  tabiiy  holda  toshishiga  chek  qo’yilishi  tufayli) 

shakllanish  bosqichiga  o

’tdi.  Agar  bu  bosqichda  grunt  suvlari  sathining  ko’tarilishi  bilan 

bug

’lanish  kuchayib,  tuproqda  tuz  to’plannshi  hodisasi  hamda  trunt  suvlarining   minerallanish 

darajasi    ortgani  kuzatilgan  bo

’lsa,  1978  yildan  e’tiboran  yangi  bosqich,  ya’ni  elyuvial 

tekisliklarda  zol  (shamol  ta

’sirida ro’y beradigan) hodisalari — zaminni shamol o’yishi hamda 

mayda tuproq, tuz, qum

„ qumoqlarni bir joydan o’chirib, boshqa joylarda to’plashi jarayonlari, 

o

’simliklarning  esa  gidrofitdan  (suv  o’simliklaridan)  psammofitga  (qumda  o’suvchi  o’simlik) 

tomon  o

’zgarishlari  boshlandi.  Binobarin,  intrazanal  xususiyatli  tabiiy  majmualar  tadrijiy 

o

’zgarish  va  rivojlaiish  borasida  zonal xislatlarga  ega  bo’lib  bormoqda.  Bunday  o’zgarishning 

haqqoniyligini  tarkib  topayotgan  tuproq  turlari  va  kichik  turlari  tasdiqlamoqda.  Qayirlarning 

allyuvial  o

’tloq  tuproqlari  o’tloq  va  botqoq  —  o’tloq,  sho’rxoklar  va  o’tloqtaqir  —  tipik 

sho

’rxoklar—taqirli  qoldiq  sho’rxoklar  va  taqirli—qum  cho’l  tuproqlari,  taqirlar  yo’nalishida 

o

’zgarib bormoqda. 

Geoekologik  vaziyatni  tezlatuvchi,  tadrijiy  o

’zgartiruvchi  kuch  qurg’oqchil  iqlim 

sharoitida  asosan  cho

’llanish  hodisasidir.  Geoekologik  muammo  tabiiy  jihatlardan  tashqari 

ijtimoiy iqtisodiy jihatni o

’z ichiga oladi. CHunonchi, aholiniig yashash sharoiti {etarli me’yorda 

toza ichimlik  suvning, sof havosining mavjudligi va b.) hamda hayot  uchun zarur bo

’lgan oziq 

ovqatlar  bilan  ta

’minlanishi,  ekologik  vaziyatning  jiddiylashuvi  oqibatida  tarkib  topgan  turli 

kasallik  o

’choqlarini,  yo’q  qilish  kabi  masalalarni  o’z  ichiga  oladi.  Binobarin,  geoekologik 

muammoning yechimi ko

’p qirrali va ko’p maqsadli vazifadir. 

Geoekologik  muammolarning  qanday  ko

’lamda  vujudga  kelishi  hamda  shakllanishiga 

ularga  ta

’sir  etuvchi  asosiy  ichki  va  tashqi  muhim  omillar  majmuasi,  geoekologik  hududning 

tadrijiy  o

’zgaruvchanligi,  murakkablik  darajasi,  tabiat  xususiyatlarining  o’zara  bog’liqligining 

barqarorligi va boshqalar ta

’sir etadi. Orol va Orol bo’yi muammosi nihoyatda murakkab, ko’p 

qirrali,  keng  qamrovli  geoekolagik  muammolarga  yaqqol  misol  bo

’ladi.  Unga  ta’sir  etuvchi 

tashqi  asosiy  omil  minerallashuv  darajasi  yuqori  bo

’lgan  va  turli  kimyoviy  moddalar  bilan 

to

’yingan  daryolar  suvining  iste’mol  qilinishi  hamda  sug’oriladigan  dehqonchilikda 

ishlatilishidir. Bu muammoning eng yirik tarkibiy qismlari 

— Orol dengizi va Orol bo’yi, tabiiy 

sharoit  va  boyliklar,  ijtimoiy  iqtisodiy  hayot  ekologik  vaziyat  (shu  jumladan  inson  hayotining 

o

’zgarishi) va b. Muammani boshqaruvchi asosiy omil dengiz sathining muntazam tushib borishi 

va Orol bo

’yining suv bilan muntazam ta’minlaiishining izdan chiqishidir. 

Orol va Orol bo

’yi muammosining har bir tarkibiy qismi o’zi alohida, lekin birbirlari bilan 

bog

’liq bo’lgan muammolardir. Binobarin, ularning  yechimi o’zaro bog’liq tadbirlar majmuini 

baravariga qo

’llagan holdagina hal qilinishi mumkin. Tashqaridan kelayotgan daryo suvlarining 

ekalogik toza bo

’lishi muammoni ijobiy va tez hal qilishga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi.