Tabiiy fanlar fakulteti "tasdiqlayman"

 

---

9 

 

I BOB. YENGIL SANOAT MAHSULOTLARI ISHLAB CHIQARISH VA 

UNING MINTAQAVIY MUAMMOLARI 

1.1.Yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish nazariyasi va metodologiyasi 

O‗zbekiston  Respublikasining  jahon  hamjamiyatiga  integratsiyalashuvi, 

xalqaro  munosabatlar  tizimida  munosib  o‗rin  egallashi,  o‗z  manfaatlarini  siyosiy, 

iqtisodiy,  ilmiy-texnikaviy,  ijtimoiy  sohalarda  sobitqadamlik  bilan  amalga 

oshirishi  bilan  belgilanadi.  Birinchi  prezidentimiz  I.A  Karimov  ta‘kidlagani  kabi: 

―Biz istiqbolimizni taraqqiy topgan mamlakatlar tajribasidan foydalanib, davlat va 

jamiyat  boshqaruvini  erkinlashtirish,  inson  huquq  va  erkinliklarini,  fikrlar  rang- 

barangligini  o‗z  hayotimizga  yanada  kengroq  joriy  qilishda  ko‗ramiz.  Biz  butun 

ma‘rifatli  dunyo,  xalqaro  hamjamiyat  bilan  tinch-  totuv,  erkin  va  farovon  hayot 

kechirish,  o‗zaro  manfaatli  hamkorlik  qilish  tarafdorimiz―

2

.  Mustaqillik  yillarida 

bu  borada  katta  muvaffaqiyatlar  qo‗lga  kiritildi.  Xususan,  respublikamiz  tashqi 

siyosatini  har  tomonlama  rivojlantirish,  xorijiy  davlatlar  va  xalqaro  tashkilotlar 

bilan tengma- teng manfaatli hamkorlikni kengaytirishga qaratilgan ko‗plab ishlar 

amalga  oshirildi.  Xalqaro  aloqalar  va  iqtisodiy  integratsiyani  chuqurlashtirishga 

yo‗naltirilgan davlatlararo bitimlar qabul qilindi. 

 

Bozor  munosabatlariga  o‗tish  respublika  iqtisodiyotining  turli  jabhalarida 

bo‗lganidek, sanoatda ham tub tarkibiy va hududiy islohotlar o‗tkazishni talab etdi. 

CHunki, O‗zbekistonda sobiq Ittifoq davrida shakllantirilgan mamlakat sanoati tor 

ixtisosli  bir  qancha  tarmoqlarni  qamrab  olgan  bo‗lib,  uning  tarmoq  va  hududiy 

joylanishi ancha nomukammal va qoloq texnologiyaga asoslangan edi. Aynan shu 

sababli 

mustaqillikning 

dastlabki 

yillarida 

respublika 

sanoati 

jiddiy 

qiyinchiliklarga duch keldi va unda islohotlar iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga 

qaraganda  birmuncha  og‗ir  kechdi.  Sanoat  ishlab  chiqarishida  olib  borilgan 

islohotlarga  qaramay,  og‗ir  sanoat  tarmoqlarining  ustunligi  saqlanib  qolmoqda. 

Ayni  vaqtda  hududlarda  yangi  quvvatlarning  tashkil  etilishi  hamda  eski  sanoat 

rayonlarida  ishlab  chiqarishning  qisqarishi  natijasida  mintaqalarning  mamlakat 

iqtisodiyotidagi  salmog‗i  biroz  o‗zgardi.  Binobarin,  bozor  munosabatlariga  o‗tish 

                                                 

2

 Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat-yengilmas kuch.-Т.: ―Ma‘naviyat‖, 2008, 114-b. 

---

10 

 

sharoitida  sanoat  tarmoqlari  rivojlanishining  asosiy  yo‗nalishlarini  tanlab  olish 

lozim.  Xususan,  respublikamizda  gidromeliorativ,  agroindustrial,  to‗qimachilik 

industrial,  rangdor  metallurgiya,  neft-gaz-kimyo  va  boshqa  energiya  ishlab 

chiqarish sikllarini joriy etish zarur.  

XX  asrda  2-yarmida  jahon  to‗qimachilik  sanoatining hududiy  tarkibi  ancha 

o‗zgardi.  Ayniqsa,  xom  ashyo  va  ishchi  kuchiga  bo‗lgan  sarf-xarajatlar  kattaligi 

sababli  ko‗pchilik  eski  sanoat  tarmoqlari  kabi  to‗qimachilik  sanoati  ham  xom 

ashyo va arzon ishchi kuchi rayonlariga siljidi. Eng so‗nggi yillarda to‗qimachilik 

sanoati  bo‗yicha  Evropa  mamlakatlari  hamda  AQSHning  mavqei  pasayib,  uning 

asosiy markazi sharqga, Osiyoga ko‗chmoqda.  

Ma‘lumki, respublika o‗zining mavjud boy tabiiy resurslari, ishlab chiqarish, 

ilmiy-texnikaviy  va  inson  salohiyati  bo‗yicha  jahon  xo‗jalik  tizimida  alohida 

o‗rinni  egallab  kelmoqda.  Jumladan,  respublika  sanoatining  iqtisodiy  ahamiyati 

asosan  uning  iqtisodiy  o‗sishini  ta‘minlash,  eksport  salohiyatini  oshirish,  milliy 

bozorni  investitsion  va  yengil  sanoat  mahsulotlaribilan  to‗ldirishdagi  roli  bilan 

belgilanadi.  Mamlakatimizda  mustaqillik  yillarida  sanoatning  ko‗proq  xom  ashyo 

qazib  oluvchi,  qayta  ishlovchi  va  iste‘mol  tovarlari  ishlab  chiqaruvchi  sohalari 

ustun rivojlandi. Buning natijasida yoqilg‗i mustaqilligi ta‘minlandi, mahalliy xom 

ashyoni  qayta  ishlash  darajasi  ortib,  ichki  iste‘mol  bozori  mahalliy  ishlab 

chiqaruvchilar mahsulotlari bilan to‗yintirildi.  

O‗zbekiston  iqtisodiyotida  sanoat  mahsulotlari  ishlab  chiqarishda  yengil 

sanoat  markaziy  o‗rinda  turadi,  chunki,  ushbu  tarmoq  aholi  iste‘mol  tovarlari 

ishlab  chiqarish  davomida  bozor  ehtiyojlarining  katta  qismi  to‗yinishiga  ta‘sir 

qiladi.  Bundan  tashqari,  ko‗p  miqdordagi  ish  o‗rinlari  bilan  ta‘minlashda,  asosan 

ayollarning  band  bo‗lishi  sanoat  rayonlarida  demografik  balansni  ushlab  turish 

imkonini beradi. Eng asosiy va muhim omillardan biri, bu – eksport salohiyatining 

o‗sishidir.  Bu  jihat  respublika  iqtisodiy  salohiyati  va  turmush  darajasi  o‗sishiga 

to‗g‗ri mutanosiblikda rivojlanmoqda. 

O‗zbekiston ko‗p yo‗nalishlarni o‗ziga qamrab olgan yengil sanoat tizimiga 

ega  bo‗lib,  uning  hissasiga  sanoat  mahsulotining  25  foizi,  ishlab  chiqarish  asosiy 

---

11 

 

fondlarining  13  foizi  to‗g‗ri  keladi.  SHu  bilan  birga,  mazkur  tarmoqda  sanoat 

xodimlarining 32 foizi mehnat qilmoqda. 

SHuningdek,  yengil  sanoatning  barcha  tarmoqlarini  rivojlantirish  va 

ta‘minlash uchun boy xomashyo bazalari (paxta, jun, qorako‗l, ipak, neft, gaz va 

hokazo)ga, bundan tashqari, iqtisodiyotni tez sur‘atlarda rivojlantirish uchun etarli 

darajadagi  shart-sharoitlar  (tabiiy-iqlim,  hududiy  va  mehnat  resurslari)ga  ham 

egadir.  Agar 1991  yilda  respublikada  etishtirilgan paxta tolasining  etti foizi qayta 

ishlangan bo‗lsa, hozirgi kunda yengil sanoat korxonalari tomonidan 40 foiz paxta 

xomashyosi qayta ishlanmoqda. 2030 yilga borib, respublikamizda etishtiriladigan 

paxta  xom  ashyosining  100  foizi  qayta  ishlanib,  ishlab  chiqarish  hajmini  5,6 

martaga oshirishning ustuvor yo‗nalishlari amalga oshiriladi.  

 

Bozor  munosabatlariga  o‗tish  davrida  aholini  ijtimoiy  muhofaza  qilish 

jarayonida  xalq  xo‗jaligi  tarmoqlarini  rivojlanish  barqarorligi  ta‘minlanadi. 

CHunonchi,  har  bir  xalq  xo‗jaligi  tarmog‗ida  yaratilayotgan  mahsulot  birligi 

dastavval  inson  uchun  xizmat  qiladi.  Aholi  sonining  ortib  borishi  jarayonida 

aholining  iste‘mol  ko‗rsatkichlari  ham  ortib  boradi  va  albatta  bu  xalq  xo‗jaligi 

tarmoqlarida ham iste‘mol mollarini ishlab chiqarishni ko‗paytirishni taqozo etadi. 

Aynan  shu  jarayonda  xalq  xo‗jaligi  tarmoqlarining  aholi  va  uning  ko‗payishiga 

bog‗liqligi yanada yaqqol ko‗zga tashlanadi. 

 

Bozor  munosabatlariga  o‗tishning  ilk  davrlarida  albatta  aholini  ijtimoiy 

muhofaza  qilishda  ba‘zi  bir  qiyinchiliklarga  duch  kelish  tabiiy  xolat  hisoblanadi. 

Bu qiyinchiliklarni engib o‗tish  xalq xo‗jaligi tarmoqlariga bog‗liq bo‗lib qoladi. 

 

Bozor  iqtisodiyotiga  o‗tish  davrida  aholini  yengil  sanoat  mahsulotlari  bilan 

ta‘minlash  uchun  respublikamiz  boy  qishloq  xo‗jaligi,  mineral  xom-  ashyo  va 

mehnat resurslari mavjuddir.   

 

Ichki  iste‘mol  bozorini  to‗ydirish  eng  avvalo  yengil  va  oziq-ovqat 

mahsulotlari  ishlab  chiqarish  bilan  bog‗liq.  Yengil  sanoat  mahsulotlariishlab 

chiqaradigan tarmoqlar majmuasi yengil  va oziq- ovqat sanoatini o‗z ichiga oladi. 

Hozirgi  kunda  og‗ir  sanoatning  bir  qator  tarmoqlari  ham  tobora  ko‗plab  ishlab 

chiqarilayotgan yengil sanoat mahsulotlari tayyorlashda ishtirok etmoqda. 

---

12 

 

 

Umuman olganda, yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqaradigan tarmoqlar 

mamlakat  iqtisodiyotining  alohida  bir  sohasini  tashkil  etmasada,  tarmoqlararo 

kompleks hisoblanadi. 

 

Mamlakat  yoki  mintaqada  xalq  xo‗jaligi  tarmoqlarini  joylashtirishning 

o‗ziga  xosligi    va  qonuniyatlari,  bu  tarmoqlarning  sezilarli  darajada  kompleks 

ravishda  o‗zaro  ta‘sir  kuchi,  aholining  oziq-ovqat  va  boshqa  zarur  mahsulotlar 

bilan ta‘minlanishiga katta ta‘sir ko‗rsatadi. 

Sanoat tarmoqlarini isloh qilish, tarkibiy o`zgartirish va diversifikatsiyalash 

dasturlarining  amalga  oshirilishi,  moddiy-texnika  bazasini  mustahkamlanishi, 

respublika sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishiga zamin yaratdi. 

1995  yilda  sanoat  ishlab  chiqarishning  hajmi  1990  yilga  nisbatan  0,2  foizga 

kamayganiga  qaramay,  2000  yildan  boshlab  (1990  yilga  nisbatan)  o`sish  1,2  m., 

2005  yilda  –  1,8  m.,  2010  yilda  –  3,0  m.  va  2016  yilda  esa  4,6  m.  oshganini 

ko`rsatmoqda. (1-rasm)