Tabiiy fanlar fakulteti "tasdiqlayman"

2016 yilda O`zbekiston Respublikasida jami sanoat ishlab chiqarish hajmida 

hududlarning ulushi 

Manba:Stat.uz sayti 

---

14 

 

Sanoat  ishlab  chiqarishining  umumiy  hajmida  yuqori  qo`shimcha  qiymat 

bilan mahsulot ishlab chiqarish hajmi quyidagi sohalarda o`sdi: oziq-ovqat, tekstil, 

kimyo, farmatsevtika preparatlari va boshqa sohalarda. 

Faqat  2016  yilning  o`zida,  o`tgan  yilga  nisbatan  mahsulot  ishlab  chiqarish 

hajmining  o`sishi,  qayta  ishlash  sanoatida  –  6,4%ni,  shu  jumladan,  asosiy 

farmatsevtika  mahsulotlari  va  preparatlar  ishlab  chiqarish  bo`yicha  –  40,3%ni, 

kimyo  mahsulotlari,  rezina  va  plastmassa  buyumlar  –  34,4%ni,  boshqa  nometall 

mineral  mahsulotlar  –  20,9%ni,  oziq-ovqat  mahsulotlari,  ichimliklar,  tamaki 

mahsulotlari  –  10,8%ni,  to`qimachilik  mahsulotlari,  kiyim-kechaklar,  charm 

mahsulotlari ishlab chiqarish bo`yicha – 9,0%ni tashkil etdi. 

Shu  bilan  birga,  so`nggi  yillarda  neft-gaz  korxonalariga  sezilarli  miqdorda 

kapital  qo`yilmalar  sarflanishiga  qaramay,  2016  yilda,  gaz  qazib  chiqaruvchi 

korxonalarda  ishlab  chiqarish  hajmining  o`sishi  2015  yilga  nisbatan  atigi  2,0%ni 

tashkil  etgan,  neft  qazib  chiqarish  bilan  shug`ullanuvchi  korxonalarda  esa  ishlab 

chiqarish hajmlari 3,3%ga pasaygan. 

Shuningdek,  2016  yilda,  koks  va  neftni  qayta  ishlash  mahsulotlari  ishlab 

chiqarish korxonalarida (2015 yilga nisbatan 97,1%), kompyuter, elektron va optik 

mahsulotlar  ishlab  chiqarish  korxonalarida  (78,4%),  avtotransport  vositalari, 

treylerlar va yarimpritseplar ishlab chikarish korxonalarida (50,6%), mashinalar va 

asbob-uskunalarni  ta`mirlash  va  o`rnatish  korxonalarida  (96,4%)  ishlab  chiqarish 

hajmlari  pasaygan,  metallurgiya  sanoatida  esa  uncha  ko`p  bo`lmagan  o`sish 

(101,6%) kuzatilgan. 

  

O‗zbekiston o‗zining rivojlanish modelini izchil amalga oshirishi natijasida, 

boshqa  sobiq  ittifoqi  mamlakatlariga  nisbatan  qisqa  muddatlarda,  ya‘ni  1996 

yildayoq  iqtisodiy  pasayishning  oldini  oldi,  makroiqtisodiy  barqarorlikni 

ta‘minladi  va  iqtisodiyotda  tarkibiy  o‗zgarishlar  bilan  bog‗liq  asosiy  iqtisodiy 

masalalarni amalga oshirishga kirishdi.  

1996-2017 yillar davomida iqtisodiy o‗sishning o‗rtacha yillik sur‘atlari 6,4 

% ni tashkil qildi. 

---

15 

 

Ishlab  chiqarishni  hududiy  tashkil  etish  aholi  iste‘molini  o‗rganishda  va 

amaliyotda    qo‗llanilishida  samara  berishi  mumkin.  Natijada  esa  aholi  turmush 

tarzining  mehnat  resurslari  va  ishlab  chiqarishning  joylashuvidagi  tafovutlar 

ko‗rinib qoladi. 

Iqtisodiy  geografiyaning  aholi  iste‘molining  o‗rganishdagi  vazifasi 

quyidagicha olib boriladi: 

-Aholi  iste‘molida  oziq-ovqat,  kiyim-kechak,  poyafzal,  maishiy  texnika 

maxsulotlarining hajmi va tarkibini hududiy jihatdan tahlil qilish; 

-Aholi  iste‘molining  vujudga  kelishi  va  ishlab  chiqarish  imkoniyatlarini 

ta‘minlashda tabiiy –geografik  muhitni o‗rnini baholash; 

-Sotsial-  iqtisodiy,  tabiiy  geografik,  demografik  va  boshqa  omillarning 

kompleks o‗zaro ta‘sirining iste‘mol tarkibi va darajasiga ta‘sirini o‗rganish; 

-Iste‘molning  uzoq  rivojlanish  tendensiyalari  va  qonuniyatlarini  ishlab 

chiqish; 

-Mamlakatning  biror  hududida  aholi  iste‘moli  darajasini  belgilash, 

iste‘molning  nisbiy  normasini  aniqlash,  bu  mintaqaning  mamlakatning  boshqa 

mintaqasi bilan to‗laligicha solishtirish va tafovutlarni aniqlash; 

-Aholining 

iste‘mol 

imkoniyatlari 

yaxshilash, 

rejalashtirish 

va 

prognozlashtirishni xulosalash. 

Yengil sanoatda keng iste'mol mollari ishlab chiqariladi va u quyidagi 

tarmoqlardan  iborat:  ip-gazlama,  jut,  jun,  trikotaj,  ko'n,  poyabzal,  mo'  yna 

va boshqalar. 

Yengil sanoatga xom ashyoni asosan qishloq xo'jaligi yetkazib beradi 

(paxta,  zigir  tolasi,  jun,  ko'n  (teri,  mo'yna),  hozirgi  paytda  kimyo  sanoati 

maxsulotlari ham yengil sanoat xom ashyosi bo'lib hisoblanadi (sun'iy tola).  

Ip-gazlama,  jun  gazlama,  shoyi  va  zigir  tolasidan  gazlama  ishlab 

chiqarish to'qimachilik sanoatini tashkil qiladi. 

Gazlama to'qish jarayoni bir necha bosqichlardan iborat: 

---

16 

 

— 

xom  ashyoga  dastlabki  ishlov  berish  boskichi,  paxta  tozalash, 

zigir  tolasiga  ishlov  berish,  jun  yuvish  (pillachilik  korxonalarida  amalga 

oshiriladi); 

— 

ip  yigirish  bosqichi  (ip  yigiradigan  korxonalarda  amalga 

oshiriladi); 

— 

gazlama  to'qish  bosqichi  (to'qimachilik  korxonalarida  amalga 

oshiriladi); 

— 

pardozlash  bosqichi  (bo'yash  va  gul  bosish  sexlarida  amalga 

oshiriladi). 

Ushbu  barcha  bosqichlar  aloxida-aloxida  joylashgan  yigirish,  to'qish 

yoki  pardozlash  fabrikalarida  amalga  oshirilishi  mumkin,  ammo  transport 

harajatlari  (har  bir  fabrikadan  yuklarni  olib  ketish  va  tushirish)  maxsulot 

tannarxini  oshirib  yuboradi.  Demak,  to'qimachilik  is hlab  chiqarishini  bir 

korxonada-kombinatda to' pl ash foydaliroq bo'ladi. 

Xom  ashyoga  dastlabki  ishlov  berish  korxonalari  xom  ashyo 

manbalariga  yaqin  joylashtiriladi.  To'qimachilik  korxonalarida  ko'proq 

ayollar  ishlaydi,  shuning  uchun  ushbu  sanoatni  aholi  ko'p  to'plangan 

shaharl arda va og' i r sanoat ri voj l angan xududl arda j oylashti ri ladi. 

Trikotaj  va  tikuvchilik  sanoati  korxonalarini  joylashtirishda  ular 

maxsulotlaridan  foydalanadigan  xududlar  hisobga  olinadi.  Chunki  bu 

sanoat  uchun  kerak  bo'lgan  kalavalarni  tashish  tayyor  maxsulotni 

tashishdan qo' layroq va arzonroq. 

Demak, 

to'qimachilik 

sanoati 

korxonalarini 

joylashtirishda 

iste'molchilar, mehnat resurslari va xom ashyo manbalari hisobga olinadi.  

Yengil  sanoatning  eng  muhim  tarmoqlaridan  biri  ko'n -poyabzal 

sanoatidir.  Tabiiy  ko'n  (teri)  bu  sanoat  tarmog'i  uchun  xom  ashyo  bo'lib 

hisoblanadi.  Bundan  tashqari,  sun'iy  teri,  rezina,  parusina  (kanopdan 

to'qilgan  dag'al  qalin  mato),  jun  (piyma  uchun)  ham  xom  ashyo  sifatida 

ishlatiladi. Chorvachilikning turli xududlarda ixtisoslashuviga qarab, ushbu 

sanoatning  xom  ashyosi  xilma-xil  bo'ladi.  Ko'n  sanoatini  joylashtirishda 

---

17 

 

xom  ashyo  manbai  muhim  o'rin  tutadi.  Ammo  go'sht  kombinatlarining 

chiqindisi  hisoblangan  teri  l  ar  ham  bu  sanoatni  joylashishiga  ta'sir 

ko'rsatadi. Poaybzal sanoati iste'molchiga yaqin joylarda barpo etiladi . 

Jahon  bozorlarida  globallashuv  va  diversifikatsiya  jarayonlarining 

kuchayib  borayotgan  sharoitida  tayyor  va  yarim  tayyor  to‗qimachilik 

mahsulotlari  eksportining  strategik  va  iqtisodiy  resurs  sifatidagi  ahamiyati 

ortib  bormoqda.  Umuman  olganda,  to‗qimachilik  mahsulotlarini  dunyo 

mamlakatlari  tomonidan  ishlab  chiqarish  va  eksport  qilish,  xususan  paxta 

tolasidan  tayyorlangan  ip  kalavaning  jahon  bozoridagi  eksporti  dinamikasi 

ijobiy  tendensiyaga  ega.  So‗nggi  yillarda  ushbu  mamlakatlarning  jahon 

bozoridagi  eksporti  ulushida  Xitoy  24  foizni,  AQSH  19  foizni,  Hindiston 

13  foizni,  Pokiston  8  foizni,  O‗zbekiston  5  foizni,  Afrika  mamlakatlari  5 

foizni,  Turkiya  4  foizni,  Braziliya  4  foizni,  Avstraliya  3  foizni,  Gretsiya  2 

foizni  tashkil  etmoqda‖.  O‗zbekiston  Respublikasida  mustaqillik  yillarida 

yuz  bergan  o‗zgarishlar  qatorida  jahon  iqtisodiy  tizimiga  kirib  borishi 

yo‗llarini  belgilash  kabi  tadbirlar  mavjudligi  bir  necha  bor  ta‘kidlanib,  bu 

boradagi  oxirgi  yillarda  qo‗lga  kiritgan  jiddiy  yutuqlarimiz  jahon 

jamoatchiligi  e‘tiborini  muntazam  jalb  etmoqda.  Mamlakatimizda  soha 

doirasida 

amalga 

oshirilayotgan 

islohotlar 

ko‗lami  to‗qimachilik 

mahsulotlari  hajmini  yildan-yilga  oshirishning  istiqbolli  rejalarini  tatbiq 

etmoqda.  Jumladan,  to‗qimachilik  va  yengil  sanoatning  2014–2020 

yillardagi  rivojlanishining  maqsadli  prognoz  ko‗rsatkichlariga  muvofiq, 

mazkur  sanoat  mahsulotlarini  ishlab  chiqarish  hajmi  2020  yilga  qadar 6,9 

trln. so‗mni  tashkil  etishi,  bunda  ip  kalava  ishlab  chiqarish  hajmi 2,5 

barobarga,  gazlama  ishlab  chiqarish  hajmi 2,8  barobarga, shoyi  gazlama 

ishlab  chiqarish  hajmi 2,7  barobarga,  noto‗qima  matolar  ishlab  chiqarish 

hajmi 1,5  barobarga, trikotaj  matolar  ishlab  chiqarish  hajmi  esa 2,7 

barobarga ortishi 

belgilanganligi 

yuqori 

ahamiyatga 

molikdir. 

O‗zbekistonning milliy to‗qimachilik mahsulotlari bilan xalqaro bozorlarda 

raqobatchilik  qila  oladigan  mamlakat  sifatida  o‗z  pozitsiyasini  egallashi, 

---

18 

 

to‗qimachilik  mahsulotlarini  sotishning  maqbul  tizimini  shakllantirish, 

xususan,  xalqaro  marketing  konsepsiyasini  ishlab  chiqishga  alohida 

talablarni  qo‗yadi.  Bu  holat  esa,  to‗qimachilik  maxsulotlariga  bo‗lgan 

talabni shakllantirish va samarali savdosini rag‗batlantirish  mexanizmlarini 

zamonaviy  bozor  talablari  asosida  rivojlantirish  borasidagi  mavjud 

muammolarni  hal  etishga  bevosita  bog‗liq.  Hozirgi  kunda  respublikamizda 

hududiy  rivojlantirish  borasida  ishlab  chiqilayotgan  bir  qator  dasturlarda 

ham  to‗qimachilik  sohasini  taraqqiy  ettirish  asosida  joylarda  mahalliy 

ishlab  chiqarish  ko‗lamini  oshirish,  shu  asosda  ishsizlik  darajasini 

pasaytirish  bo‗yicha  sezilarli  ishlar  amalga  oshirilmoqda.  Xususan, 

O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 21 dekabrda tasdiqlangan 

―2017-2019  yillarda  to‗qimachilik  va  tikuv-trikotaj  sanoatini  yanada 

rivojlantirish  chora-tadbirlari  dasturi‖ga  asosan,  2020  yilga  qadar  132  ta 

investitsion 

loyiha 

amalga 

oshirilishi, 

ulardan 

50 

foizi 

xorijiy 

investitsiyalar  va  kreditlar  hisobidan  moliyalashtirilishi  nazarda  tutilgan. 

Loyihalarning  umumiy  qiymati  esa  2,2  mlrd.  dollarni  tashkil  etadi. 

SHuningdek,  ushbu  dasturga  muvofiq,  112  ta  zamonaviy,  yuqori  unumli 

ishlab  chiqarish  korxonalari  tashkil  etiladi.  Bu  esa,  o‗z  navbatida, 

mamlakat  eksport  salohiyatini  qariyb  2,5  mlrd.  dollargacha  ko‗paytirish 

hamda 25 mingdan ortiq ish o‗rni yaratish imkonini beradi. Fikrimizcha, bu 

borada  amalga  oshiriladigan  chora-tadbirlar  to‗qimachilik  va  tikuv-trikotaj 

sanoatining  yanada  jadal  rivojlanishi,  raqobatbardosh  mahsulotlar  ishlab 

chiqarish  assortimenti  kengayishini  ta‘minlaydi.  SHu  bilan  birga  bunday 

yondashuv  sohaga  xorijiy  investitsiyalarni  ko‗proq  jalb  qilish  imkonini 

beradi. 

Bozor  munosabatlariga  o‗tish  respublika  iqtisodiyotining  turli  jabhalarida 

bo‗lganidek, sanoatda ham tub tarkibiy va hududiy islohotlar o‗tkazishni talab etdi. 

CHunki, O‗zbekistonda sobiq Ittifoq davrida shakllantirilgan mamlakat sanoati tor 

ixtisosli  bir  qancha  tarmoqlarni  qamrab  olgan  bo‗lib,  uning  tarmoq  va  hududiy 

joylanishi ancha nomukammal va qoloq texnologiyaga asoslangan edi. Aynan shu 

---

19 

 

sababli 

mustaqillikning 

dastlabki 

yillarida 

respublika 

sanoati 

jiddiy 

qiyinchiliklarga duch keldi va unda islohotlar iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga 

qaraganda  birmuncha  og‗ir  kechdi.  Sanoat  ishlab  chiqarishida  olib  borilgan 

islohotlarga  qaramay,  og‗ir  sanoat  tarmoqlarining  ustunligi  saqlanib  qolmoqda. 

Ayni  vaqtda  hududlarda  yangi  quvvatlarning  tashkil  etilishi  hamda  eski  sanoat 

rayonlarida  ishlab  chiqarishning  qisqarishi  natijasida  mintaqalarning  mamlakat 

iqtisodiyotidagi  salmog‗i  biroz  o‗zgardi.  Binobarin,  bozor  munosabatlariga  o‗tish 

sharoitida  sanoat  tarmoqlari  rivojlanishining  asosiy  yo‗nalishlarini  tanlab  olish 

lozim.  Xususan,  respublikamizda  gidromeliorativ,  agroindustrial,  to‗qimachilik 

industrial,  rangdor  metallurgiya,  neft-gaz-kimyo  va  boshqa  energiya  ishlab 

chiqarish  sikllarini  joriy  etish  zarur.  Mazkur  ishda  asosiy  e‘tibor  to‗qimachilik 

industrial  siklni  shakllantirishga  qaratildi.  Uning  tarkibiy  tuzilishi  1-rasmda 

keltirilgan.  XX  asrda  2-yarmida  jahon  to‗qimachilik  sanoatining  hududiy  tarkibi 

ancha  o‗zgardi.  Ayniqsa,  xom  ashyo  va  ishchi  kuchiga  bo‗lgan  sarf-xarajatlar 

kattaligi  sababli  ko‗pchilik  eski  sanoat  tarmoqlari  kabi  to‗qimachilik  sanoati  ham 

xom  ashyo  va  arzon  ishchi  kuchi  rayonlariga  siljidi.  Eng  so‗nggi  yillarda 

to‗qimachilik  sanoati  bo‗yicha  Evropa  mamlakatlari  hamda  AQSHning  mavqei 

pasayib, uning asosiy markazi sharqga, Osiyoga ko‗chmoqda. 

To‗qimachilik  sanoatining  o‗ziga  xos  xususiyatlari,  katta  xom  ashyoning 

mavjudligi  va  xalqaro  mehnat  taqsimotida  vujudga  kelgan  vaziyat  O‗zbekistonda 

tarmoqni  rivojlantirish  uchun  katta  imkoniyatlar  yaratadi.  Eng  avvalo,  tarmoq 

ishlab  chiqarishining  kam  xarajatligi,  mahsulotning  arzon  va  «harakatchanligi» 

mamlakat  eksport  salohiyatini  yuksaltirishga  va  tez  sarmoya  to‗plash  asosida 

iqtisodiyotning  boshqa  tarmoqlarini  rivojlantirishga  yordam  beradi.  SHu  bilan 

birga to‗qimachilik sanoatining ko‗p mehnat talabligi mintaqalarda qator iqtisodiy 

va ijtimoiy muammolarni hal qilishga imkon beradi.