Tabiiy fanlar fakulteti geografiya va iqtisodiy bilim asoslari kafedrasi tuproqlar geografiyasi

2. Moddalar migratsiyasida relyefning roli
Yerning yuza qismidagi oqim, qorlarning erishi va yomg‘ir suvlari natijasida tuproq qatlamining yuqori qismi yuviladi va oqiziladi hamda suv bilan aralashgan tuproq zarrachalari nisbatan pastqamlik joylarga yotqiziladi. Tuproq yuvilishi (eroziya)ning jadalligining muhim omillari: 1) yog‘adigan atmosfera yog‘inlarining miqdori va xarakteri; 2) yonbag‘ir ekspozitsiyasining qiyaligi, uzunligi, shakli, yuzasining holati (о‘simliklar bilan qoplanganligi, mikrorelyef va b.); 3) tuproqning xossalari (suvni shimish qobiliyati, tuzilmalarining eroziyaga qarshi barqarorligi va b.) hisoblanadi.
Yog‘inlar yog‘ishining jadalligi yuviladigan tuproq miqdoriga katta ta’sir kо‘rsatadi. Ayova shtati (AQSh)da eroziyani о‘rgangan G.M.Braunning ma’lumoti bо‘yicha ikki soat mobaynida yoqqan kuchli yomg‘ir (101,6 mm) natijasida 9⁰ qiyalikdagi changli-qumoqli tuproqda yuvilish 179,20 t/ga ga yetgan⁶.
Eroziya nafaqat tuproq qoplamini buzadi, balki yonbag‘rlardan keltirilgan yuvilgan kimyoviy moddalar tufayli yer usti suvlarini ham ifloslantiradi, kichik daryolarning degradatsiyasiga sabab bо‘ladi, umuman atrof muhitning ekologik holatiga salbiy ta’sir kо‘rsatadi.
Relyef elementlari bо‘yicha namning qayta taqsimlanishi bilan nurash va tuproq hosil qiluvchi suvda eruvchi mahsulotlar migratsiyasi о‘rtasida о‘zaro bog‘liqlik mavjud.
Shunday qilib relyef, nurash va tuproq hosil qiluvchi mahsulotlar hamda suvning yer yuzasida qattiq va suyuq kо‘rinishda kо‘chib yurishida muhim rol о‘ynaydi.
Nurash pо‘stining asosiy turlari – qoldiq va akkumuliyativ jinslar taqsimlanishi bevosita geomorfologik sharoitga bog‘liq bо‘ladi. Nurash pо‘stining qoldiqlari suvayrg‘ichlarga xos bо‘lib, akkumulyativ jinslar suvayrig‘ichdagi nurash pо‘stining rivojlanish fazalariga bog‘liq tarzda yonbag‘ir bо‘ylab ma’lum tartibda joylashadi.
Eruvchan moddalar migratsiyasida nafaqat relyefning tashqi shakli, shu bilan birga uning genetik tabiati ham ahamiyatga ega. Bu holat gipergenez zonasida moddalarning migratsion jarayonlarini о‘rganishda geomorfologik tahlil rolini birinchi darajali ekanligini bildiradi.