Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

Yorug‘lik va uning organizmlar uchun ahamiyati
Barcha organizmlar uchun yorug‘likning ahamiyati katta, chunki ekosistemada kechadigan jarayonlarda sarflanadigan enyergiya bu asosan quyosh enyergiyasidir. Biologik ta’sir nuqtai nazaridan olinganda quyosh nuri uch xil spektrga bo‘linadi: ultrabinafsha, ko‘rinadigan va infraqizil nurlar.
O‘simliklar bargiga tushadigan quyosh nuri enyergiyasini ta’sir ko‘rsatishi bo’yicha 4 ta fiziologik zonaga bo‘lish mumkin (Kleshnin, 1954):
1) Ultrabinafsha nurlarning juda kam qismigina yyer yuzasiga etib keladi. Bu nurlarning to‘lqin uzunligi 0,30-0,40 mkm teng bo‘lib, yuksak kimyoviy faollikka ega, ular tirik hujayralarni jarohatlashi mumkin, lekin ultrabinafsha nurlar organizmlar uchun kam miqdorda zarur hisoblanib, ularga foydali ta’sir ko‘rsatadi. Bu to‘lqindagi nurlar o‘simliklar xlorofilli, karotinoidlar, protoplazma, fyermentlar tomonidan yutiladi. Lekin uning asosiy qismi xlorofillar to­monidan yutiladi.
2) Ko‘rinadigan nurlarning to‘lqin uzunligi 0,40-0,75 mkr.ga teng bo‘lib yerga etib keluvchi quyosh nurlarining 50% ga yaqinini tashkil etadi. Har xil to‘lqin uzunlikdagi nurlar turlicha ta’sir etadi. Ko‘rinadigan nurlar o‘simliklarga fotosentez jarayonining amalga oshishida katta ahamiyatga ega. Ammo fotosintez uchun faqatgina 1 % ko‘rinadigan nurlar sarflanadi, qolgan qismi esa, qaytariladi yoki issiqlik sifatida tarqaladi. O‘simliklarda fotosintez jadalligi yorug‘likning optimal darajasiga (yorug‘lik to‘yinishiga) bog‘liq. Bu optimal darajadan o‘tilganda fotosintez sekinlashadi. Bu to‘lqindagi nurlar to‘q sariq-qizil nurlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Ular fotosintez prodessida qanchalik katta aham iyatga ega ekanligi K.A.Timiryazev tomonidan ko‘rsatib o‘tilgan edi. Bu radiatsiyadagi nurlar o‘simliklarda boradigan barcha fi­ziologik protsesslar — fotosintez, rivojlanish, shakl- lanish va boshqalar uchun hal qiluvchi aham iyatga ega. O‘simliklar ko‘rinadigan nurlarning har xil spektrlarini fitopigmentlar orqali o‘zlashtiradi.
3) To‘lqin uzunligi 0,75 mkr dan yuqori bo‘lgan infraqizil nurlarni odam ko‘zi ilg‘amaydi, ular tirik organizmlar qabo’l qiladigan quyosh enyergiyasining 49 % ga yaqinini tashkil qiladi. Infraqizil nurlar asosan issiqlik manbaidir. Tik tushadigan quyosh nuri tarkibida ular, ayniqsa, ko‘p bo‘ladi. Bu zonada bo‘lgan infraqizil nurlar, ya’ni abiotik radiatsiyadan iborat bo‘lib, ular ular o‘simliklar hayotida deyarli hech qanday biologik rol o‘ynamaydi.
4)1050 nm dan yuqori to‘lqindagi zona uzoq, infraqizil radiatsiyadan iborat bo‘lib, issiqlik rejimining kuchli faktori hisoblanadi va ular sitoplazma, suv hamda boshqalar orqali yutiladi.
Yorug‘likka munosabatiga qarab o‘simliklarni yorug‘sevar, soyasevar va soyaga chidamlilarga bo‘linadi. Yorug‘sevar o‘simliklar yaxshi yorug‘ tushadigan ochiq joylardagina rivojlanadi. Ularda fotosintez jarayoni jadal kechadi. Cho‘llarda va chala cho‘llarda o‘sadigan izenlar, shuvoqlar, saksovullar, chogonlar, qizilchalar, qandimlar, qo‘ng‘irboshlar va shu kabilar yorug‘sevar o‘simliklarga kiradi. Soyasevar o‘simliklar esa, aksincha kuchli yorug‘likni yoqtirmaydi va ular doimiy soya joylarda o‘sadi. Bunday o‘simliklarga o‘rmonlarda o‘sadigan paporotniklar, moxlar, kislitsalar, yong‘oqzorlar ostida o‘suvchi yovvoyi xina, tog’‘ gunafsha kabilar kiradi. Soyaga chidamli o‘simliklar soya joyda ham yaxshi yoritilgan joylarda ham bemalol o‘savyeradi. Bo’larga qayin, qarag‘ay, eman daraxtlari, o‘rmon yer tuti, g‘ozpanja, binafsha kabi o‘simliklar kiradi. Turli geografik mintaqalarda kun bilan tunning almashinishi bir xil emas. Ekvatorda kun va tunning uzunligida farq sezilmaydi. Ammo, o‘rtacha (mo‘‘tadil) va sovuq iqlim mintaqalarda yoz faslida kun uzun, tun qisqa, qishda esa aksincha bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida organizmlarning uzun va qisqa kunga (fotopyeriodizmga) moslanishiga olib keladi.
Bug‘doy, javdar, ismaloq, sebarga, sachratqi, gulsafsar uzun kunda o‘ssa, grichexa, tariq, kungaboqar, mavrak, tamaki, makkajo‘xori, zig‘ir va shu kabilar qisqa kunda o‘sib rivojlanadi.