Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

Oq lamium (oq par, oq yasnotka)-Lamium album L.

Ko‘p yillik, poyalari ildiz poyali, kam shoxlangan, balandligi 25-70 sm. Barglari tuxumsimon, uchli, asos qismi yumoloq, ostki barglari tutqichli, yuqoridagilari o‘troq. Gullari o‘troq, yuqori barg qo‘ltig‘ida qalqonsimon joylashgan. Kosachasi tishchalari bilan birga uzunligi 15 mm, tuksiz, tikonsimon. Tojbarglari oq, tashqi tomoni tuklangan, 20-22 mm uzunlikda, egilgan. Yong‘oqlari teskari tuxumsimon o‘tkir uch qirrali 2.5 mm uzunlikda. Iyulda gullab, avgustda urug‘lari yetiladi. Tog’‘larni o‘rta mintaqasida nam joylarda o‘sadi. Toshkent, Surxandaryo viloyatlarida tarqalgan. Yurak xastaliklari, nafas yo‘llari yallig‘lanishida, taloq xastaliklarida ekzema, eshakemida, yaralarni davolashda qo‘llaniladi.
G azanda -Urtica dioica L. (Qichitqi o‘t, chayono‘t) xalq meditsinasida qadimdan ishlatib kelinayotgan shifobaxsh o‘simlik. O‘zbekistonning deyarli hamma oblastlaridagi tog’‘li rayonlarda, suvga yaqin zax yerlarda, yo‘l yoqalarida, aholi yashaydigan yerlarga yaqin joylarda, butazorlarda, uylarda atrofida o‘sadi. Gazanda ko‘p yillik, bo’yi 60-100 sm, ba’zan 150 sm ga etadigan o‘t o‘simlik. Poyasi tik o‘suvchi, to‘rt qirrali, shoxlanmagan, ba’zan qarama – qarshi shoxlangan. Bargi tuxumsimon – yuraksimon yoki yirik tishsimon qirrali, uchi o‘tkir poyada uzun bandi bilan karama – qarshi joylashgan. Gullari mayda, yashil rangli bo‘lib, barg qo‘ltig‘idan chiqqan boshoqqa to‘plangan . Mevasi – tuxumsimon yoki ellipssimon, sariq – kul rang tusli yong‘oqcha. O‘simlikning hamma qismi achituvchi tuklar bilan qoplangan. May – sentyabr oylarida gullaydi va mevasi etiladi.Gazanda o‘simligi gullaganda faqat barglarini qo‘lqop kiyib tyerib olinadi. Ko‘pincha o‘simlikning yer ustki qismini o‘rib olib, so‘litib qo‘yiladi (o‘simlik so‘liganda tuklarining achituvchi xususiyatlari yo‘qoladi), so‘ngra barglarini qo‘l bilan tyerib olinadi. Yig‘ib olingan barglar soya yerda quritiladi. O‘simlik tarkibida karotin, vitaminlar C, K, B₂, panntoten va chumoli kislotalar , urtitsin glikozidi, gistamin, xlorofill, kraxmal, oshlovchi va boshqa moddalar bor. Abu Ali ibn Sino gazanda o‘simligi mevasini nafas qisishi kasalligini davolash uchun, bargini esa qon oqishni to‘xtatuvchi va surgi dori sifatida ishlatgan.Xalq meditsinasida o‘simlik bargidan tayyorlangan damlama yoki qaynatma va poroshok ko‘krak og‘rig‘i, bod, isitma, nafas qisishi, bavosil kasalliklarini davolashda hamda balg‘am ko‘chiruvi, siydik haydovchi, qon oqishini to‘xtatuvchi dori sifatida qo‘llaniladi. Gazanda o‘simligidan damlama tayyorlash uchun qopqoqli idishga bir stakan qaynab to’rgan suv qo‘yib, maydalanganbargdan bir osh qoshi solinadi va bir soat damlanadi. So‘ngra dokada suziladi. Damlamadan kuniga 3-4 mahal ovqatdan yarim soat oldin bir osh qoshiqdan ichiladi. Ilmiy meditsinada gazanda o‘simligining dorivor preparatlari ( damlama, suyuq ekstrakt) qon oqishlarni (o‘pkadan, bo‘yrakdan, ichakdan, bavosil kasalligida, hayz buzilganda, bachadondan qon ketganda) to‘xtatuvchi dori sifatida hamda surunkali yaralarni, vitaminlar etishmasligidan kelib chiqqan kasalliklarni (avitaminozlar) davolash uchun qo‘llaniladi. Gazanda o‘simligi bargi me’da kasalliklarida hamda qon to‘xtatuvi dori sifatida ishlatiladigan choy – yig‘malar tarkibiga kiradi. Bargidan ajratib olingan xlorofill oziq – ovqat sanoatida va farmatsevtikada bo‘yoq modda sifatida ishlatiladi.