Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

Parazitizm ta’sir ko‘rsatish deganda, shuni tushunish kyerakki, bunda bir o‘simlik (parazit) boshqa o‘simlik tanasi hisobiga yashaydi. Ko‘pgina tuban o‘sim­liklar yuksak o‘simliklarda parazitlik qilgan xolda hayot kechiradi, ayniqsa ular orasida zamburug‘ va bak­tyeriyalar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Bu xildagi o‘simliklar xujayin o‘simlikka zahar laydigan dara­jada ta’sir qiladi, asta-sekin uni nimjon qilib qo‘yadi, ko‘pincha esa nobud qiladi. Ular boshoqdoshlar oilasi turlarini va o‘t o‘simliklarni, hamda daraxt,butalarni ham nobud qiladi.
Yuksak o‘simliklar orasida Cuscuta turlari ancha xavfli parazitlardan hisoblanadi. Cuscuta trifolii — sebargada, Cuscuta arvensis — beda, soya, no‘xatda va boshqa o‘simliklarda parazitlik qiladi. Zarpechak, ya’ni boshqa o‘simliklarga chirmashib o‘sadigan begona o‘t o‘simliklar urug‘i o‘simliklar nihollari etarli kuchga kirgan davrda una boshlaydi. Jumladan, zarpechak nihollarining uchi xo‘jayin o‘simlikni topib uning atrofiga o‘ralib va so‘rg‘ichlari bilan o‘simlikka tirmashib oladi. Bu so‘rg‘ichlar shakli o‘zgargan to‘yintiruvchi ildizlardir. Zarpechak xo‘jayin o‘simlikka yaxshiroq yopishgan xolda tuproq bilan aloqasini yo‘qotadi va to‘la parazitga aylanadi. Yashil barglarini yo‘qotgan va xo‘jayin o‘simlik hisobiga oziqlanadigan o‘simlik­lar to‘la parazitlar deb ataladi. To‘la parazitlarga shumg‘iya (Orobanche) avlodining turlari ham kiradi, ular ildiz parazitlari hisoblanadi, chunki shumg‘riya urug‘i xujayin-o‘simlik ildizlariga bevosita tekkandagina una boshlaydi. Ular shuvoq ildizlariga yopishib yashaydi. Xavorang shumg‘iya (Orobanche ramosa), qum shumg‘iyasi (Orobanche arenaria) shular jumlasidandir. Tamakida, pomidorda va boshqa o‘simliklarda shoxli shumg‘iya (Orobanche ramosa), dastarbosh ildizida tuk- li qizil shumg‘iya (Orobanche purpurea) parazitlik qiladi.
Bundan tashqari, chala parazitlar ham bo‘ladi. Bo’lar xlorofillga ega bo‘lib, o‘zi uglevodlar hosil qiladi, lekin xo‘jayin-o‘simlik xisobiga suv va unda yerigan tuzlarni oladi. Chala parazitlarniig tipik vakili doim yashil, xlorofilga boy bo‘lgan o‘simliklardan oq omela (Viscum album) dir. U oqqarag‘ayda, olmada, jo‘kada va tyerakda parazitlik qiladi.
Simbioz bu o‘simliklarning birgalikda yashashidir, masalan, lishaynik suv o‘tlari va zamburug‘larning birga yashashi. Zamburug‘lar bilan chirmashgan suv o‘t­lari, ulardan suv va unda yerigan minyeral tuzlarni oladi, bo’larni zamburug‘lar tuproqdan o‘zlashtiradi. Zamburug‘, o‘z navbatida, suv o‘tlaridan ba’zi oziq moddalarni, asosan uglevodlarni oladi. Masalan, miko­riza zamburug‘ining yuksak o‘simliklar ildizida yasha­shi ham simbiozga misoldir. Mikoriza ko‘p daraxt va o‘t o‘simliklarda topilgan. Ichki (endotrof) va tashki (ekzotrof) mikoriza farq qilinadi. Endotrof miko- rizada zamburug‘lar ildizning ichida bo‘ladi, ekzotrof mikorizada esa o‘simlik ildizlarining uchini g‘ilof kabi o‘rab olgan bo‘ladi. Endotrof mikoriza tufayli ko‘pchilik o‘simliklar, masalan, orxideya, archagul, bo- shokdoshlar oilasiga mansub o‘simliklar nitrat tuzlari kamchil tuproqlarda o‘sishi mumkin. Bundan tashqari, rizosfyeradagi zamburug‘li o‘simliklar azotli birikmalarning ba’zi tuzlaridan foydalanadi. Ekzotrof mikorizada zamburug‘ giflari bilan faqat ildizni o‘rab olmay, balki ulardan ba’zilari ildiz xujayralari ichiga qisman kirib, ulardagi uglevodlarni o‘zlashtiradi. Zamburug‘ning tashqi giflari ildizdan ajralgan moddalar bilan oziqlanadi. Zamburug‘ning alohida giflari tuproqqa kirib, undagi suv va unda yerigan oziq moddalarni o‘zlashtiradi, bu esa o‘simlikning o‘sishi va rivojlanishiga imkon byeradi. Lianalar boshqa o‘simliklardan tayanch sifatida foydalanib o‘sadigan o‘simliklardir. Lianalar yorug‘sevar o‘simliklar gruppasiga kiradi va barglariga yorug‘lik yaxshi tushishi uchun boshqa o‘simliklardan balandroq ko‘tarilib oladi. Jumladan, to‘qaylarda o‘suvchi ilono‘tning(Clematis orientalis) poyalari nozik bo‘lganligi sababli atrofdagi boshqa o‘simliklarga ilashib o‘sadi hamda ularning ustki qismini o‘z poyalari yordamida qoplab oladi. Yovvoyi tok (Vitis vinifyera), limonut (Schizandra) va boshqalar lianalarga kiradi.
Epifitlar boshqa o‘simliklarda o‘uvchi o‘simliklardpr. Ular bu xildagi o‘simliklardan mustaxkamlanish joyi sifatida foydalanadi va xo‘jayin-o‘simlikka zarar etkazmaydi. Odatda, ular daraxtlarda, butalarda, lianalarda, poya, shoxlar orasida, uncha ko‘p miqdorda bo‘lmasa ham tuproq to‘plangan joylarda o‘sadi. Epifitlar xavo syernam bo‘lgan tropik oblastlarda ko‘p uchraydi. Ularga Bromelaceae oilasining ko‘p turlari va orxideyalar kiradi.
O‘simliklarning o‘simliklarga bilvosita ta’siri tuproq, iqlim, xayvonlar va mikroorganizmlar orqali o‘tadi. Garchi bu ta’sir har xil bo‘lsa ham , ular orasida tor doiradagi munosabat va o‘zaro bog‘liqlik mavjud. Ma’lumki, fitotsenozda bir o‘simlik boshqalariga qaraganda ustun bo‘luvchi, asosiy, ya’ni muxit hosil qiluvchi fitotsenoz quruvchisi bo‘lib hisoblanadi. Bu asosiy o‘simlik asta-sekin muxitni o‘zgartirib, boshqa o‘simliklar uchun qulay sharoit yaratadi. Lekin bu xildagi sharoit ikkinchi o‘simlikka qulay, uchinchisi uchun esa noqulay bo‘lishi mumkin. O‘simliklarning bir-biriga tuproq orqali ta’siri tuproq fizik xos­salarining, ya’ni mexanik tarkibi, strukturasi, zichligi, rangining o‘zgarishi protsessida, ximiyaviy xossa­larining, ya’ni tuz rejimining, ildiz ajratmalari, o‘lik qoldiqlarning o‘zgarishi protsessida sodir bo‘ladi.
Hayvonlarning o‘simliklarga ta’siri. Xayvonlar tarqalishida aniq o‘simlik guruxlari fitotsenozlari bilan bog‘langan bo‘ladi. Xayvonlar va o‘simliklarning o‘zaro munosabatini o‘rganishda hayvonlarning o‘simliklarga ko‘rsatadigan foydali va zararli ta’sirini farq qilish kyerak bo‘ladi. Yovvoyi xayvonlar, chamasi, zarardan ko‘ra ko’proq foyda keltiradi. Hayvonlar keltiradigan asosiy zarar o‘simliklarni eb tugatish, payhon kilishdan iborat. Lekin ko‘pincha hayvonlarning o‘simliklarni eyishi foydali bo‘ladi.
Xayvonlar bilan o‘simliklarning o‘zaro ta’siri oziq zanjiri orqali sodir bo‘ladi. O‘simliklarni va ularning mevasini xayvonlar eganda, o‘simlik qoplamiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Xayvonlar o‘simliklarning juda ko‘plab urug‘ini yo‘qotadi deb hisoblaydilar. Lekin bu borada etarli ma’lumotlar yo‘q chunki hammaga malum, biror o‘simlikka bevosita ta’sir etilsa, u birinchi navbatda etilgan mevalarini to‘kadi. Shuning uchun xayvonlarning harakati tufayli o‘simlikning pishgan mevalari to‘kiladi va hayvonlar ular­ni eyishga ham ulgurmaydi. Chigirtkalar, masalan, o‘simliklarga juda katta zarar