Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yo‘nalishi 307-guruh talabasi

Agrobacterium tumefaciens – tuproq bakteriyasi shish hosil qilish xususiyatiga ega. Bu xususiyati Ti-plazmid deb ataladigan plazmida bilan bog‘liq. Ti-plazmida hujayraga genetik axborotni kiritish uchun zarur bo‘lgan barcha xususiyatlarga ega tabiiy vektor bo‘lib, hujayrag genetik axborotni kuritish uchun zarur xususiyatlarga ega. O‘simlik zararlanganidan so‘ng Ti-plazmidaning bir qismi o‘simlik hujayralariga kiradi. Zararlangan o‘simlik tanasidagi hujayralar pala-partish bo‘linishi natijasida shish hosil bo‘ladi. Bu shishni Ti (Ti-ay) plasmid genomining T-DNK (shish hosil qiluvchi DNK) bo‘lagi chaqiradi.
Buning sababi T-DNK o‘simlik hujayrasi genomiga birikishi va uningxususiyatini buzishidir. T-DNKning bu xususiyatidan gen muhandis ligida keng foydalaniladi.
Agrobakteriumning Ti-plazmidi birmuncha yirik bo‘lganligi uchun undan gen injeneriyasi maqsadlarida foydalanish qiyin. Shu sababli, o‘simlik irsiyatini gen muhandisligi usuli bilan o‘zgartirish uchun plazmidning T-DNK qismi maxsus restriktaza bilan kesib olinadi va pBR 322 (pi-bi-ar 322) plazmidasiga ko‘chirib o‘tkaziladi. Yaratilgan sun’iy plazmid Ti-plazmidaga nisbatan birmuncha kichik bo‘lib, ulardan foydalanish ancha osonroq va unumliroqdir. Bunday molekulalar vektor konstruksiya deb ataladi. Vektor konstruksiyaning T-DNK qismini kesib, unga o‘simlik geni kiritiladi. Natijada T-DNK shish chaqirish qobiliyatini yo‘qotadi, chunki yot gen T-DNKni ikki bo‘lakka bo‘lib yuborgan. Tarkibida T-DNK va yot genga ega vektor konstruksiya Ti-plazmidi genomidan T-DNK qismi olib tashlangan, o‘simlik uchun zararsiz maxsus agrobakterium shtammlariga kiritiladi. Bu bakteriyalar bilan o‘simlik hujayrasi zararlantirilganda, agrobakterium yot genni o‘zining maxsus transformatsiya apparatidan foydalanib, o‘simlik genomiga o‘tkazadi. So‘nggi yillarda vector molekula tarkibiga kiritilgan yot genlarni o‘ta kuchli elektr maydoni ta’sirida

Qoramolchilik sohasidagi genetik, seleksion tadqiqotlar chorvachilik institutida olib borilmoqda. Ilmiy tadqiqotlar natijasida qoramollar - sigirlaming go‘sht va sutga ixtisoslashgan, mahalliy sharoitga moslashgan zotlari yaratildi va amaliyotga samarali qo‘llanildi (М. M. Bushuyev, A. I. Reshetov, Sh. A. Akmalxonov, M. Ashirov, N. O. Mavlonov, U. N. Nosirov). Qorako‘l qo‘ylarining genetikasi va seleksiyasi sohasidagi tadqiqotlar 0 ‘zbekiston qorakoMchilik va cho‘l ekologiyasi ilmiy tadqiqot institutida olib boriladi. Qorako‘l qo‘ylarining har xil rangli mo‘ynali terilari jahon bozorlarida xaridorgir bo‘lib, katta iqtisodiy samara keltiradi. Qorako‘l qo‘ylarining yuqori sifatli, noyob rangli mo‘ynali teri beradigan zotlari yaratildi (mualliflari: A. M. Lisov, I. N. Dyachkov, A. A. Rahimov, R. G. Valiyev, I. B. Ataqurbanov, U. Oripov va boshqalar.) Go‘shtdorserjun qo‘y zotlarini yaratib, ulami amaliyotga tatbiq etish borasida ham ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Bu sohadagi genetikseleksion tadqiqotlar R F.Kiyatkin, I. A. Tapilskiy, F. M. Mamadaliyev, A. A. Yo‘ldoshev, Y. Qurbonovlar tomonidan bajarilgan. 0 ‘zbekistonda parrandachilik genetikasi va seleksiyasi sohasidagi tadqiqotlar tovuq parrandasi misolida S. G. Azimov, X. K. Alimov, D. S. Azimovlar tomonidan samarali olib borildi. Natijada tovuqning yuqori mahsuldor tuxum-go‘sht berishga ixtisoslashgan, kasalliklarga 387 chidamli, vatanimiz sharoitiga moslashgan tovuq zotlari va duragaylari yaratilib, amaliyotga samarali qo‘llanildi. Molekular genetika fanining barpo bo'lish va shakllanishida, uning genetik tadqiqotlarida biokimyo, biofizika, matematika, kibernetika, ayniqsa, umumiy genetika va molekular biologiya fanlarining ilmiy va amaliy yutuqlari va metodlaridan foydalanish katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 0‘zbekistonda molekular genetika fanining taraqqiyotiga akademiklar Y. X. To‘raqulov J. H. Hamidov, В. O. Toshmuhamedov va ular shogirdlarining molekular biologiya, hujayra biologiyasi, biofizika sohasidagi tadqiqotlar natijasi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. O‘zbekistonda molekular genetika va gen-hujayra injeneriyasi sohasi .

Biotexnologiyaning paydo bo’lishi qadim zamonlarga borib taqalgan desa bo’ladi. Insonlar qadim zamonlardan beri biologik jarayonlardan foydalanib ongsiz ravishda sutdan qatiq, bug’doydan bo’za va xamirturush, meva sharbatlaridan sharob yoki sirka tayyorlash texnologiyasidan foydalanib kelganlar. Bundan tashqari , zotdor hayvonlar yoki sifatli o’simliklar navlarini yaratish asosida ham hayotiy jarayonlarni insonlar tomonidan muvaffaqiyatli boshqarilishi yotadi. Shunday biologik texnologiyalar biotexnologiyaning birmuncha sodda ko’rinishlari bo’lib , ular an’anaviy biotexnologiya deb ataladi.
Keyinchalik biologik fanlar, xususan biokimyo , mikrobiologiya va genetika fanlarining rivojlanishi tufayli birmuncha murakkab bo’lgan, o’ta nozik va unumli zamonaviy biotexnologiyaga asos solindi. DNK ni va organizmlar genini manipulyatsiya qilish (klonlash va transformatsiya) yo’llarini kashf qilinishi biotexnologiyaning yuqori sur’atlar bilan rivojlanishini ta’minlaydi. Zamonaviy biotexnologiya mikrooarganizmlarni sanoat miqyosida ko’paytirib, ular biomassasidan insonlar uchun zarur bo’lgan moddalar olish, fermentlar injeneriyasi , genetik injeneriya va hujayra injeneriyasi yo’nalishlarida rivojlanib bormoqda .
XX asr davomida yaratilgan biotexnologiyalar asosida mikrooarganizmlar yotadi, desa to’g’riroq bo’ladi. Tez ko’payadigan , genetik jihatdan chuqur o’rganilgan mikroor-ganizmlardan foydalanib turli xil mahsulotlar : dori-darmonlar, oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa biologik faol moddalarni ishlab chiqarish imkoniyatlari bor. Masalan, bakteriyalar genomiga odam oshqozon osti bezidan olingan insulin genini kiritish orqali biologik faol va toza bo’lgan insulin gormonini yoki o’sish gormoni genini kiritish bilan somatotropin gormonini bakteriyalarni sun’iy muhitda o’stirish orqali ko’plab miqdorda ishlab chiqarish mumkin. Hozirda ko’plab dunyo biotexnologik kompaniyalari shu usul orqali turli dori-darmonlarni ishlab chiqarmoqdalar.
XX asr oxirlari XXI asr boshlariga kelib molekulyar biologiya fanining taraqqiyoti genetik va hujayra injeneriyasining tez sur’atda rivojlanishiga olib keldi. Bu davrdagi eng katta yutuqlar bir tomondan odam genomining to’la ketma-ketligini aniqlash tufayli qo’lga kiritilgan bo’lsa, ikkinchi tomondan , o’simliklarni urug’dan unib chiqib, gullashi va meva berishigacha bo’lgan barcha hayotiy jarayonlarni boshqaradigan 25 ming genlarning aniqlanishi tufayli erishildi. Endi yaratilayotgan texnologiyalar nafaqat mikroorganizmlar balki birmuncha murakkab bo’lgan hayvon va o’simliklar asosida amalgam oshirila bosh-landi. Xususan , turli xil qimmatbaho genlar o’simlik va hayvon hujayralariga kiritilib, bu genlarning mahsulotlari xalq xo’jaligida foydalanila boshlandi. Masalan, olimlar banan o’simligi genomiga ba’zi yuqumli kasalliklarga qarshi vaksina sintez qiladigan genlarni kiritish bilan mevasida tayyor vaksina ishlab chiqaradigan transgan banan olishga erish-dilar. Banan mevasini iste’mol qilish bilan odamlarda ayrim yuqumli kasalliklarga qarshi immunitet hosil bo’ladi. Bu texnologiyani juda katta iqtisodiy ahamiyatga ega ekanligini siz darhol sezgan bo’lsangiz kerak. Bundan tashqari, zaharli bo’lgan simobni o’zlashtiradigan bakteriyalardan ajratib olingan genlar hozirda o’simliklar genomiga kiritilib, tuproqdagi simobni o’zlashtiradigan transgen o’simliklar olingan. Bunday transgen o’simliklarni simob bilan ifloslangan joylarga ekilsa atrofdagi tuproqlar zaharli simobdan tozalaniladi. Genetik injeneriyada keyingi paytlarda qo’lga kiritilgan yutuqlardan yana biri insonlardagi turli irsiy kasalliklarni odam hujayralariga funksional genlarni kiritish orqali davolash texnologiyasidir. Bu genlar terapiyasi deb yuritiladi. Odam genomi to’la o’rganilishi natijasida irsiy kasalliklarni genlar terapiyasi yordamida davolash qonuniyat-lari yanada ortdi.