|
6-mavzu: Ovqat hazm qilish tizimining yosh xususiyatlari va ovqatlanish
gigienasi
Rеja:
1. Ovqat hazm qilish tizimining umumi tuzilishi.
2. Ovqat hazm qilish tizimining yosh xususiyatlari.
3. Organizmda modda almashinuvi.
4. Ovqatlanish gigiyenasi.
Tayanch so’z va iboralar:
og‘iz bo‘shlig‘i, tishlar, halqum, qizilo’ngach, me’da va ichakda
ovqat hazm bo‘lishining xususiyatlari, jigar, moddalar va energiya almashinuvi, bola o‘sishi va
rivojlanishida suv, mineral tuzlar va vitaminlarning ahamiyati, turli yosh davrlarda bolalar
ovqatlanishining o‘ziga xosligi, ovqatlanish gigienasi.
Ovqatlar bilan organizm oqsillar, yog’lar va uglevodlar kabi murakkab
organik moddalarni oladi. Bu moddalar organizm tomonidan o’sish jarayonida va
atrofiyaga uchragan hujayralarni o’rniga yangilarini hosil bo’lishida qurilish
materiali sifatida foydalaniladi. To’yimli moddalar organizmdagi energiya
moddalar manbai hisoblanadi.
Ovqatlar bilan birga tushadigan darmon dorilar, ma’danli tuzlar va suv ham
kam ahamiyatga ega emas. Ular organizmda kechadigan turli tuman kimyoviy
reaksiyalarning bajarilishi uchun sharoit yaratib bersa, ko’pchiligi ko’plab
reaksiyalarda to’g’ ridan-to’g’ ri ishtirok etadi.
Suv, ma’danli tuzlar va darmon dorilar organizm tomonidan to’lig’icha
o’zgarmagan holda o’zlashtiriladi. Ovqatlar tarkibidagi oqsillar, yog’lar va
uglevodlar borasida gap yuritadigan bo’lsak, ular organizm tomonidan to’g’ridan-
to’g’ri foydalanilmaydi. Birinchidan, bu moddalar ovqat hazmi tizimi devorlaridan
o’taolmaydigan yirik-yirik molekulalardan tashkil topgandir. Bu yerda asosiy
masala shundan iboratkim, ularning hammasi organizm uchun begona va har
qanday begona moddalar uchun organizmda ularga qarshi himoya moddalari
ishlab chiqiladi (antitana). Ana endi tushunarli bo’lsa kerak, nima uchun asosiy
to’yimli moddalar organizmni ichki muhitiga tushishidan oldin hazmlanadi.
Ovqat hazmi jarayoni deb -oziq moddalarni fizik va kimyoviy qayta
ishlanishi va ularni oshqozon-ichaklar tizimidan surilishi, qon bilan tashilishi,
organizm tomonidan o’zlashtirilishi mumkin bo’lgan oddiy va eruvchan
birikmalarga aylanish jarayoniga aytiladi.
Odamlar organizmida hazm shiralari ta’sirida, ovqat hazmi tizimida oqsillar
aminokislotalargacha, yog’lar-gliserin va yog’ kislotalarigacha, murakkab
uglevodlar esa oddiy qandlargacha (glyukoza va boshqalar) parchalanadi. Oziq
moddalarning bunday kimyoviy qayta ishlanishida hazm shiralari tarkibiga
kiruvchi –fermentlar bosh rolni o’ynaydi. Fermentlar tabiati jihatidan oqsilli
moddalar
bo’lib,
organizm
tomonidan
ishlab
chiqiladigan
biologik
katalizatorlardir. Fermentlarga xos bo’lgan xususiyatlardan biri – ularning
spesifikligidir: ya’ni har bir ferment ma’lum fizik tarkib va tuzilishga,
molekulasida kimyoviy bog’lar ma’lum- -aniq tipga ega bo’lgan moddalarga va
moddalar guruhiga ta’sir ko’rsatadi. Fermentlar ta’siri ostida erimaydigan va
surilishi mumkin bo’lmagan murakkab moddalar, eriydigan va yengil
o’zlashtiriladigan ancha oddiy moddalarga aylanadi.
Ovqat hazmi organlari tizimi haqida tushuncha.
Ovqat hazmi organlari
tizimiga uch juft katta so’lak bezlari bilan og’iz bo’shlig’i, halqum, qizil o’ngach,
me’da, ingichka ichak (uning tarkibiga o’n ikki barmoqli ichak kiradi – unga o’t
suyuqligi va me’daost bezlari yo’llari ochiladi, och ichak va yonbosh ichaklar) va
kur, chambar va to’g’ri ichaklardan iborat yo’g’on ichaklar kiradi. Chambar
ichakda yuqoriga ko’tariluvchi, pastga tushuvchi va sigmasimon ichaklar
farqlanadi.
Hazm bezlari homiladalik davridayoq ona organizmidan tushayotgan
moddalar va homilaoldi suvlaridan tushadigan moddalar hisobiga faoliyat ko’rsata
boshlaydilar. Lekin bola tug’ilguniga qadar unda ovqat hazmi funksiyalari juda
zaif namoyon bo’ladi. Bola tug’ilgach dastlab uvuz suti, so’ngra yetilgan sut va
aralash oziqlantirishlar bolalarning ovqat hazmi apparatlari funksiyalarini jiddiy
darajada tezlashtiradi.
Og’iz bo’shlig’ida ovqat hazmining xususiyatlari.
Ovqatlarning hazmlanishi
og’iz bo’shlig’idayoq boshlanadi. Ovqatlarning mexanik bo’linishi va
maydalanishi og’iz bo’shlig’i organlarini spesifik funksiyasini-chaynash tashkil
qiladi. Barcha hazm organlari orasida faqatgina og’iz bo’shlig’i suyakli asosga ega,
og’iz bo’shlig’ida til va tishlar joylashgan, til-qon tomirlari va nervlar bilan yaxshi
ta’minlangan, shilliq parda bilan qoplangan harakatchan muskulli organdir.
Chaynash jarayonida til ovqatlarni harakatlantiradi, ta’m sezish va nutq organi
bo’lib xizmat qiladi.
Tishlar ovqatlarni maydalaydi. Bundan tashqari ular nutq tovushlarini
shakllanishida ishtirok etadi. Funksiyasi va shakli bo’yicha tishlar kesuvchi, qoziq,
kichik va katta ildizli tishlarga farqlanadi. Voyaga yetgan odamlarda tishlarning
umumiy soni 32 tani tashkil etadi. Har bir yuqorigi va pastki jag’ larning yarmida 2
ta kesuvchi, 1 qoziq, 2 ta mayda ildizli va 3 katta ildizli tishlar joylashgan. Bu
quyidagi tish formulasi bo’yicha har ikkala jag’ning bir tomonidagi tishlarni
belgilab beradi.
2 1 2 3 2 1 2 3
2 1 2 3 2 1 2 3
Har bir tish milkdan chiqib turgan koronkadan va u keyin bo’g’izga va
ildizga aylanadi. Ildiz esa jag’ning tish chuqurchasiga o’tirgan bo’lib, suyak usti
qatlami bilan birgalikda unga tutashib ketgan. Pastki jag’ning katta qoziq tishlari
ikkitadan, yuqorigisi esa 3 tadan ildizga ega bo’ladi. Boshqa tishlar bir ildizlidir.
Ildiz ichidan kanal o’tgan bo’lib tish bo’shlig’ida kengayadi va u tish laxmi bilan –
yumshoq po’kaksimon biriktiruvchi to’qima, tomirlar va nervlar bilan to’la bo’ladi.
Tishning milkdan chiqib turgan qismi, bo’g’zi va ildizlari qattiq
to’qimalardan iborat bo’ladi. Tish bo’shlig’ida tishning yumshoq to’qimasi – pulpa
joylashgan bo’ladi. Pulpaning asosini hujayra elementlariga boy bo’lgan
biriktiruvchi to’qimalar tashkil qiladi.
Sut va doimiy tishlarning chiqish muddatlari (A.G.Xripkova bo’yicha)
Tishlarning nomi
Tishlarning chiqish muddatlari
Sut
Doimiy
Do'stlaringiz bilan baham: |
