Tabiiy birikmalar kimyosidan praktikum ( uslubiy qo’llanma)

AMINOKISLOTALAR 
Aminokislotalarga indikatorlarning ta'siri
Reaktiv va materiallar; aminosirkakislotaning suvli to’yingan eritmasi, 
metilrot, fenolftalein, metiloranj eritmalari, indikator qog’oz, probirkalar, pipetkalar. 
4 ta probirkaga 5-10 tomchidan aminosirka eritmasidan solib, uning uchtasidan har 
biriga alohida-alohida 1-2 tomchidan metilrot, fenolftalein, metiloranj eritmalaridan 
tomizing. To’rtinchisiga esa lakmus qog’oz tushiring. Probirkalarda kislota yoki 
ishqorlarga xos o’zgarishlar namoyon bo’lmaydi. Buning sababini tushuntiring. 
Aminosirka kislotaning struktura formulasini yozing. 
Aminokislotalarga nitrit kislotaning ta'siri 
Reaktiv va materiallar: biror aminokislotaning 5% li eritmasi, 10%li natriy nitrit 
eritmasi, 10%li xlorid kislota eritmasi, probirkalar. 

Probirkaga 1 ml dan biron aminokislota, natriy nitrit va xlorid kislota eritmalaridan 
quying. Aralashmani chayqating, bunda pufakchalar holida azot ajralib chiqa 
boshlaydi. Bu oksikislota hosil bo’lganligini bildiradi. Reaksiya davomida nitrit 
kislotaning hosil bo’lishi va uning glikokol bilan o’zaro ta'sirlanishi reaksiyalari 
tenglamalarini yozing. 
Aminokislotalar tuzlarini olinishi. 
Kerakli asboblar: 1. Shtativ probirkalari bilan. 
Reaktivlar: 1. Amino sirka kislota(glitsin, glikogol), 5%li eritma. 
2. Kumush nitrat, 1% li eritma 
3. Mis (II) sulfat, 5%li eritma 

---

50 
4. Natriy ishqori, 10%li eritma 

a) Aminokislota kumushli tuzini hosil qilish. 
Probirkaga aminokislotani 5%li eritmasidan 2 ml quyib ustiga kumush nitratning 1%li 
eritmasida tomchilatib qo’shamiz. Bunda aminokislota tuzini cho’kmasi hosil bo’ladi.

b) Aminokislotaning misli tuzini hosil qilish. 
Ikkita probirkaga 1ml mis (II)- sulfatning 5%li eritmasidan quyamiz. Bittasini 
ustiga α-aminosirka kislotasining 5%li eritmasidan 1ml qo’shganimizda misning 
eruvchan kompleks tuzi hosil bo’lib, eritma ko’k rangga bo’yaladi. Ikkala probirkaga 
ishqorning 10%li eritmasining 1ml dan qo’shamiz. Bunda aminokislota qo’shilmagan 
probirkada zangori rangli mis(II)- gidroksidning laxcha cho’kmasi hosil bo’ladi.
Aminokislotalarning formaldigid bilan reaksiyasi. 
Kerakli asboblar: 1. Shtativ probirkalari bilan. 
Reaktivlar: 1. Aminosirka kislota, 5 %li eritma
2. Natriy ishqori, 10 %li eritma 
3. Fenolftalein

Probirkadagi 10 ml natriy ishqorning 10% li eritmasiga fenolftalein eritmasidan 2- 
3 tomchi qo’shamiz. Ishqorning rangli eritmasi hosil bo’ladi. 
Ikkinchi probirkadagi 5ml aminosirka kislotasining 5%li eritmasiga tomchilatib 
turg’un (yo’qolmaydigan) rang hosil bo’lguncha ishqorning rangli eritmasidan 
qo’shamiz. Uchinchi probirkada 1ml formalin ustiga 3-4 ml suv qo’yib suyiltiramiz va 
turoq rang hosil bo’lguncha ishqorli rangli eritmasidan tomizamiz. 
Ikkinchi va uchinchi probirkadagi rangli eritmalarni aralashtirganimizda rang 
yo’qoladi, ya`ni ikkita ishqoriy muhitli eritmalarni aralashtirsak kislota muhitli eritma 
hosil bo’ladi. Bunda amin gruppasi bog’lanishi natijasida aminokislota kislotaligi 
ortganligini ko’rsatadi.

- aminokislotalarining ningidrin bilan reaksiyasi. 
Kerakli asboblar: 1.Shtativ probirkalari bilan. 
2. Ningidrin, 0,1%li eritmasi. 

---

51 

Probirkaga 2 ml 5%li aminosirka kislota eritmasidan qo’shib ustiga 2-3 tomchi
ningidrinning0,1%li eritmasidan tomizamiz. Aralashtirib bir oz kutsak ko’kimtir 
binafsha rang hosil bo’ladi. 

- aminokislotalarni qog’ozda taqsimlanish
х
romatografiyasi bilan aniqlash. 
Kerakli asboblar: 1.Xromatografiya qog’ozi. 2.Sklyanka yoki
menzurka (balandligi 10-20 sm li )
Reaktivlar : 1. α-aminokislotalar tutuvchi aralashma eritmasi.
2. Ma’lum aminokislotalar eritmasi (leytsin, triptofan, trionin va lizin.)
3. Ningidrinning atsetondagi 0,1% li eritmasi.

10sm li hromatografik qog’oz bo’lakchasining pastki qismidan 1-1,5 sm yoqoridan 
qora qalam bilan start chizig’ini o’tkazamiz va ikkita nuqta belgilaymiz.
Birinchi nuqtaga tekshirilayotgan α- aminokislotalar aralashmasinig eritmasidan, 
ikkinchi nuqtaga esa ma’lum aminokislotalar leysin (Rf- 0,5), triptofan (Rf- 0,4), 
treonin (Rf-0,15) , lizin (Rf-0,1) aralashmasi eritmasidan (“guvohlar” aralashmasi) va 
qolgan nuqtalarga alohida aminokislotalar eritmalaridan shisha kapillyar yordamida bir 
necha tomchidan tomiziladi. Tomchi dog’lari diametri 2 mm dan katta, nuqtalar oralig’i 
esa 4-5mm dan kam bo’lmasligi kerak. Tomizilgan eritma qog’ozda qurigach, 
balandligi 10-20 sm li sklyanka yoki menzurkaga 1-2 ml butanol- sirka kislota-suv 
(4:1:5) –sistemasining organik fazasidan quyib xromatogrammani shisha idish yoki 
menzurka devorlariga tegmaydigan, tomizilgan dog’lar sistemadan yuqorida turadigan 
qilib joylashtirib og’zini zich yopib qoldiramiz. Erituvchi qog’ozning yuqori 
qirg’og’iga ko’tarilgach pinset yordamida hromatogrammani olib, oldin havoda, keyin 
elektroplita ustida quritamiz. Keyin hromatogrammani ningidrinnig asetondagi 
eritmasiga 1 sekundga tushirib yana havoda quritamiz va plitka ustida qizdiramiz. Bu 
vaqtda α- aminokislotalarning dog’lari binafsha (yoki gilos rang) rangga bo’yaladi. 
Ularning Rf – larini aniqlaymiz va guvohlar bilan solishtirib indentifikasiyalaymiz.
Aminokislotalarni xromotografik ajratish 

---

52 

1mg aminokislotalar (glikogol, alanin, valin, fenilanin) eritmalari 1 ml suvda yoki etil 
spirtda 0,01ml (10 l, bitta o’rtacha kapilyar) n-butil spirt-40ml, sirka kislota 
konsentrlangan-10ml, 0,5ml ningidrinning metil spirtidagi eritmasi.Erituvchi bu 40ml 
n-butil spirti, 10ml muz sirka kislota va 50ml suv aralashmasidir. Bu aralashma yaxshi 
silkitib aralashtiriladi va tindirilgach ustki qismi ajratiladi va erituvchi sifatida 
ishlatiladi. Aminokislotalarni ningidrin bilan aniqlanadi u qizdirilganda ko’k rang 
paydo bo’ladi. 
1-2 aminokislotalarni aniqlashda 0,5% ningidrinning metil spirtidagi eritmasi 
qo’llaniladi. 
Suvli yoki spirtli har bir aminokislota eritmasi filtr qog’ozga ayrim-ayrim 
tomiziladi,qurutiladi va qog’oz silindrda ushlagich bilan yuqoridan ushlab tomizilgan 
qismi silindr ostidagi erituvchiga tushiriladi va silindr usti maxkam yopiladi. 12-18 
soatdan keyin uni olinadi, erituvchi etgan joyi chiziladi, Quritiladi (sovuq havo purkab, 
quritish shkafida). Quritilgan xromotogramma indikator ningidrin bilan pulverizator 
yordamida sepiladi, keyin 1 soat qorong’i yerda, yoki 5-10 minut 100
0
qurutish 
shkafida ikkita filtr qog’ozi orasida quritiladi, shunda qizg’ish ranglar qog’ozda paydo 
bo’ladi. Bu izlarni saqlab qolish uchun yana NiSO
4
ning 10%suvli eritmasi bilan 
sepiladi (qizg’ish rang) saqlanadi. Shundan keyin Rf hisoblanib quyidagi ma'lum Rf 
lar bilan solishtiriladi. Glikokol-0,13; Alanin-0,18; valin-0,36; fenilalanin-0,46. 
Mochevinadan biuret hosil qilish. 
Kerakli asboblar: 1. Shtativ probirkalari bilan. 
Reaktivlar: 1. Mochevina, kristalik. 
2.Natriy ishqori, 10%li eritma. 
3. Mis (II)-sulfat, 5%li eritma.
4. Lakmus qog’ozi. 

Quruq probirkaga mochevina kristallaridan 0,1 g solib asta alangada qizdiramiz.
Mochevina dastlab suyuqlanadi, keyin parchalanib gaz ajralib chiqa boshlaydi. 
Probirka og’ziga ho’llangan lakmus qog’ozini tutsak ko’karadi. Bu ammiak 
ajralayotganini ko’rsatadi. Qizdirishni davom ettiramiz. Avval erigan mochevina 
quyilib yana qotadi. Probirkaning yuqori qismida sublimatlangan oq modda qo’nadi. 

---

53 
Aralashmani sovutib 1 ml atrofida suv quyib chayqatsak erib loyqa eritma hosil qiladi. 
Boshqa probirkaga 5-6 tomchi quyib ustiga natriy ishqorining eritmasidan 5-6 tomchi 
qo’shib aralashtirsak, tiniq binafsha rang hosil bo’ladi.