Табиатдан фойдаланишнинг геоэкологик

Tabiiy  resurslardan  foydalanishning  ustuvor  yo`nalishlari. 

Tabiiy  boyliklardan 

foydalanish  ma`lum  strategiya  va  taktikaga  asoslanishi  lozim,  chunki  ularni  ba`zilari 

tugallanadigan,  (tiklanmaydigan)  guruhlarga  oid  bo`lsa,  qolganlari  tugamaydigan  va 

tiklash xususiyatiga ega. Ba`zan tugamaydigan resurslar juda kuchli darajada foydalanishi 

tufayli  ma`lum  davrgacha sifatsiz holga kelishi  mumkin. 

Mineral  xam  ashyolardan  foydalanishda  ma`lum  ilmiy  tamoyilga  asoslanish  o`ta 

zarur.  Bu  borada  majmualik  tamoyili  juda  ham  asqotadi.  Tabiatda  faqat  bir  elementdan 

tashkil topgan qazilma boylik kamdan-kam uchraydi, ko`p holatlarda 2-3 va undan ko`p, 

ba`zan  15-20  xil  foydali  elementlardan  tashkil  topgan  konlar  uchraydi.  Kondan 

---

 

56 

foydalanishda aksariyat kerakli boylik ajratib olingan holda qolganlari (masalan, sochilma 

elementlar)  ag’darma  sifatida  terrikonlarda  to`plana  boradi.  Bu  jarayonda  ularni  sifati 

buziladi, isrof bo`ladi, atrof-muhitga zarar keltiradi. Ushbu noxush hodisani oldini olish va 

ko`proq iqtisodiy samara olish maqsadida konlardan majmuali  foydalanish, ya`ni barcha 

foydali elementlarni bir vaqtda ajratib olishni yo`lga qo`yish ayni muddaodir, bu hamma 

jihatdan  ham  foydalidir,  atrof-muhit  zarar  ko`rmaydi,  ortiqcha  terrikonlar  vujudga 

kelmaydi,  yaylovlar  maydoni  qisqarmaydi.  Demak,  mineral  xom  ashyolardan 

foydalanishda majmualik tamoyili ustuvor bo`lgan holda unga hamma konlarda muntazam 

rioya qilinishi  maqsadga muvofiq. 

Sug’oriladigan  erlar  iqtisodiy  jihatdan  eng  samarali  ekanligi  barchaga  ayon.  Biroq 

sug’orma  erlardan  olinadigan  yalpi  mahsulot  miqdori  va  ularni  tannarxi  turli  vohalarda 

turlicha,  boshqacha  aytganda  iqtisodiy  Samara  bir-biridan  keskin  farq  qiladi.  Bunday 

ahvolni  tahlil  qilish  natijalariga  ko`ra  hamma  gap  erni  meliorativ  sharoit  ekanligiga 

taqaladi.  Darvoqe,  iqtisodiy  Samara  ustun  bo`lgan  vohalarda  tuproq-meliorativ  sharoit 

ekinlarni  o`sishi  uchun  qulayligi  bilan  tavsiflanadi  va  aksincha.  Meliorativ  ahvol  og’ir 

bo`lgan  viloyatlarda  suvdan  foydalanish  ham  izdan  chiqqan,  ya`ni  gektar  hisobiga  sarf 

qilinadigan  suv  miqdori  kattaligi  bilan  ajralib  turadi.  Er-suvdan  omilkorlik  bilan 

foydalanish  va  iqtisodiy  samaraga  erishish  uchun  eng  avvalo  erlarni  meliorativ  holatini 

tubdan yaxshilash, suvdan rasamadagi yarasha foydalanish texnologiyasini  joriy etish va 

shundan so`ng agrotexnik va agromeliorativ tadbirlarni qo`llashga o`tish ma`qul. CHunki 

erlarni  obdon  sho`rsizlantirmaguncha  ularga  mineral  o`g’it  soli  shva  boshqa  tadbirlar 

samaradorligi  mutlaqo sezilmaydi. 

Vohalarda erdan foydalanish eng avvalo tuproq-meliorativ ahvolni tubdan yaxshilash, 

ekinlarni  sug’orishni  me`yoriy  ko`rsatkichlar  asosida  amalga  oshirish  (sug’orish 

texnikasini  yanada  takomillashtirish)  ustuvor  yo`nalish  bo`lishi  lozim.  Mazkur 

yo`nalishdagi  taraqqiyot  bosqichma-bosqich  amalga  oshirilishi  nazarda  tutiladi,  ishlarni 

meliorativ  sharoiti  og’ir  bo`lgan  Quyi  Amudaryo,  Quyi  Zarafshon,  Mirzacho`l,  Qarshi 

cho`lidan boshlanishi  maqsadga muvofiq. 

Tabiatdan  foydalanish  jarayonida  barcha  resurslar  bo`yicha  ham  eng  ustuvor 

yo`nalishlar  aniqlanishi    va  xayotga  tadbiq  etilishi  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  muhim 

---

 

57 

ahamiyat kasb etadi, chunki tabiatdan foydalanishda dunyo andozalariga asoslash yuqori 

iqtisodiy  samara  beradi,  tabiat  potentsialidan  to`liq  va  to`g’ri  foydalanish  imkoniga  ega 

bo`linadi.