|
Назорат топшириқлари.
-Боор иқтисодиёти шароитида табиатдан фойдаланиш қай тарзда амалга оширилади?
-Табиатдан оқилона фойдаланишни мазмунини изоҳланг?
-Табиат ва унинг ресурсларидан тармоқ нуқтаи назаридан фойдаланишни ёритинг?
2-савол бўйича ўқитувчининг асосий мақсадлари.
-Табиатдан бевосита фойдаланишни тушунтириш.
-Табиатдан билвосита фойдаланишни изоҳлаб бериш.
2-савол баёнига оид муаммолар.
-Табиатдан бевосита ва билвосита фойдаланиш асослари.
-Инсонни табиатдан фойдаланишида ҳудудий гуруҳлар.
Идентив ўқув мақсадлари:
-Табиатдан бевосита фойдаланишни ёритади.
-Табиатдан билвосита фойдаланишни изоҳлаб беади.
2-асосий савол баёни.
Табиатдан фойдаланиш муаммолари бўйича фаолият кўрсатаётган мутахассисларнинг тадқиқотларига кўра бу жараённи бир неча турлари мавжуд:
1.Бевосита фойдаланиш:
1.Бойликни қазиб олиш: табиатдан омборхона сифатида, тайёр меҳнат предметларини, яъни қайта тикланмайдиган тугалланадиган ресурслар манбаи сифатида фойдаланиш. Бу фаолият тўлиғи билан тоғ-кон қазиб олиш саноатига тўғри келади. Бу борада юз берадиган барча табиатни муҳофаза қилиш, ресурслардан оқилона фойдаланиш, атроф муҳит муаммоларини айни ушбу саноат фаолияти билан боғлиқдир.
2.Табиий ресурсларда фойдаланиш: табиатдан маҳсулотлар ишлаб чиқариш манбаи сифатида фойдаланиш, бунда қайта тикланадиган, тугалланмайдиган ресурсларга асосланилади. Бу тармоқлар қишлоқ, ўрмон, сув ва бошқа хўжаликлардан иборат. Шунингдек бунга гидро, шамол, гелио, ой, иссиқлик энергетика манбаларини ҳам тармоқ сифатида киритиш мумкин. Табиий кучлар ва жараёнлардан энергия ишлаб чиқариш воситаси сифатида фойдаланилади. Табиатни мақсадга мувофиқ ҳолда ўзгартирилган ареалларни қулай ҳолда сақлаб туриш ресурслардан фойдаланишни асосий шарти ҳисобланади. Баъза бу-ареаллар табиат-хўжалик тармоқлари ҳам деб аталади.
3.Ландшафт (геотизим)нинг табиий, экологик, ресурс хусусиятларидан хўжаликларни жойлаштириш ва ривожлантитриш шароитлари сифатида фойдаланиш. Бу борада қишлоқ ва шаҳар аҳолисини жойлаштириш, рекреация, соғломлаштириш-санитария, спорт объектлари, экинзорлар, саноат ва бошқа ишлаб чиқариш корхоналарини жойлаштиришда ландшафтларнинг табиий хусусиятларидан тўлиқ фойдаланиш яхши самара беради.
4.Алоҳида қўриқланадиган ҳудудлар ва илмий –тажриба жиҳатдан табиатдан фойдаланиш: бу тоифадаги табиатдан фойдаланиш асосан табиатни инсон томонидан кам (кучсиз) ўзгартирилган ҳудудларида қўриқхоналар ташкил қилиш ва уларда илмий-тадқиқот ишларини олиб боришга асосланган. Бу ҳудудлар кучли ўзгарган геотизмларда мониторингли тадқиқот ишлари олиб борилганда солиштириш учун асқотади.
2.Билвосита фойдаланиш:
5.Ресурсни истеъмол қилиши ҳудуднинг табиий хусусиятларига талабчанлиги энг кам, табиатдан фойдаланиш билвосита, яъни бошқа бир тармоқ орқали амалга оширилади. Масалан, қазиб олинган хомашёлар, ёқилғи, энергия бошқа тармоқлар томонидан тайёрланган бўлиб, улар бу тармоқларда истеъмол қилинади. Бунга хомашё, ёқилғини қайта ишловчи тармоқлар, транспортнинг барча турлари, ижтимоий инфратузилма, маиший-комунал хўжалик ва бошқалар киради.
Табиатдан фойдаланишнинг ҳудудий тузилмаси. Табиатдан фойдаланиш-бу кенг хўжалик фаолияти соҳаси бўлиб, кўплаб тармоқларни ўз таркибига бирлаштиради. Табиатдан фойдаланувчиларнинг барчаси ҳам унинг ноз-неъматларидан бир хилда бир даражада баҳраман бўлмайди: баъзилари кучли, бошқаси камроқ даражада моддий бойликларни хўжалик муомаласига киритади. Бу жараён турли катталикдаги ҳудудларда юз беради, баъзан чоғроқ майдонда (маъдан олинадиган карьерлар) табиий муҳитнинг тубдан ўзгариши, улкан маконда (чорва яйловлари) кучсиз ўзгаришлар содир бўлиши мумкин. Табиатдан фойдаланишнинг бундай таснифланишини ўрганиш амалда катта аҳамиятга эга.
Юқорида қайд қилиб ўтилганидек табиатдан фойдаланишнинг асосий соҳаси: 1. Табиий макон (геотизмда) ишлаб чиқариш кучлари ва аҳолини жойлаштириш, инфратузилмаларни ривожлантириш ва бошқалар; 2. Ер қаъридан табиий хомашёларни қазиб олиш ва уларни қайта ишлаш мавжуд.Бу икки тур Табиатдан фойдаланишнинг аосий мағзини ташкил қилади.
Инсоннинг табиатдан фойдаланиш фаолиятини ўрганиш шуни кўрсатадики у билан боғлиқ бир қатор ҳудудий йирик гуруҳларни (Т.Г.Рунова, 1987) ажратиш мақсадга мувофиқ:
1.Йирик ҳудудларни (табиий минтақа, катта ареаллар ва б) эгалловчи тармоқлар, улар табиий маконларни бойликлар манбаи, маҳсулдор экинзорлар ва яйловлар сифатида фойдаланадилар, яъни ишлаб чиқариш воситаси, меҳнат предмети сифатида ишлатади. Булар ресурслардан фойдаланувчи тармоқлар-қишлоқ, ўрмон, овчилик хўжаликлари ҳисобланади.
2.Йирик манбали тармоқлар, табиат томонидан яратилган ноёб мажмуали конлар бойликларини қазиб олиш ва қайта ишлаш жараёнлари билан шуғулланади(қазиб олиш саноати, энергетика, металлургия, нефт ва нефтни қайта ишловчи корхоналар, кимё саноати). Бу тармоқларда кондан фойдаланишнинг табиий имкониятлари ва иқтисодий харажатлари рентабеллиги қизиқтиради. Табиий манба мавжуд бўлган ҳудуднинг релъеф шароитлари, грунт тузилиши, иқлимий (шамол режими), сув билан таъминланиши, йўл қуриш имкониятлари ва бошқа инфратузилма обектларини вужудга келтириш биринчи даражали аҳамиятга эга.
3.Майда манбали, узун йўналган, тўрсимон шакллардаги объект маконлари қайта ишланган бойликлардан маҳсулот ишлаб чиқаради. Бу тармоқлар табиий шароит хусусиятларига унчалик талабгор эмас, фақат чиқиндилар учун қулай майдонларни мавжуд бўлишлиги кифоя.
4.«Ландшафтдан фойдаланиш», манбали, дисперсли тармоқлар учун геотизимнинг табиий шароитлари уларни жойлаштиришда муҳим роль ўйнайди. Бу тармоқларга рекрация, сув хўжалиги, қўриқхоналар, табиатни илмий жиҳатдан тадқиқ қилиш, алоҳида аниқ ва нозик технология жараёнлари корхоналарини киритиш мақсадга мувофиқ.
Ўзбекистон ҳудудида табиатдан фойдаланиш туб моҳияти билан табиий шароит ва ресурслар, маъданлар мавжудлигига, аҳоли ва меҳнат ресурсларининг жойлашувига боғлиқ. Республиканинг текислик қисми чўл зонасидан, тоғ олди-чала чўл, тоғ ёнбағирлари-баландлик минтақаларидан иборат. Мамлакат ҳудуди учта йирик қисм-минтақага бўлиниши табиатдан фойдаланишни 3та макроминтақага ажратишга имкон беради.
Текислик қисми минтақаси табиий шароитлари хилма-хил: қумли, лёсли, чўллар билан бирга Қизилқумда палеазой жинсларидан ташкил топган қолдиқ тоғлар, дарёларнинг йирик дельталари, террассали дарё водийлари мавжуд.
Тоғ этакларидаги дарё водийлари, конус ёйилмалари-суғорма деҳқончилик, адирлар, қирлар-яйлов чорвачилиги, неоген ва палеоген ётқизиқлари-нефть ва табиий газ газ қазиб олишда фойдаланилади. Соғломлаштириш ва дам олиш обектлари сифатида ишлатилади.
Тоғ ёнбағирлари-асосан яйлов чорвачилиги, полиметалл ва нодир металл рудалари, қурилиш материаллари , мармар қазиб олиш учун фойдаланилади. Бу минтақада рекреация обектлари мавжуд.
Воҳаларда ердан (70-95%) ва сувдан (64%) фойдаланиш коэффициенти нисбатан анча юқори, лекин бу кўрсаткичлар замон талабига жавоб бермайди, шунинг учун ҳам суғорма ерларнинг ярмисидан зиёд қисми шўрланган, ирригация эррозияси, дефляция кенг майдонларда ривожланган, тупроқнинг қашшоқланиш даражаси юқори (гумус миқдори 2 марта кам), ўртача суғориш меёри (ҳар га майдонда 11-12 минг м куб) илмий асосланган кўрсаткичлардан (7,5-8 минг метр куб) кўп ва бошқа. Бинобарин, суғорма ерлардан олинаётган ўртача ҳосил миқдори нисбатан кам, чунки ерларнинг агрономик ва мелиоратив шароитлари юқори даражада (пахтадан айтайлик 35-40 ц) ҳосил етиштириш учун қулай эмас, бу ҳол тегишли амалий тадбирларни мунтазам қўллашни талаб этади. Яйловлар салоҳияти пасайиб бормоқда саксавулларни, черкез, жузғунни қирқиш ва автомабилларни тартибсиз ҳаракати асосида. Шу сабабларга кўра яйловлардан фойдаланиш даражаси замон талабларига умуман жавоб бермайди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
