Tabiatda organizmlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar

Tabiatda organizmlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar

Raqobat. Yirtqichlik. Parazitlik. Simbioz

Tabiatda har xil turlar, populyatsiyalar va organizmlar o'zaro juda murakkab va xilma-xil oziqlanish va hududiy munosabatlarga kirishadi. Umuman o'zaro munosabatga kirishmagan tur, populyatsiya yoki boshqa guruhlar bo'lmaydi. Organizmlar o'rtasidagi munosabatlar raqobat (konkurentsiya), yirtqichlik, parazitlik yoki simbioz shaklida namoyon bo'lishi mumkin.

Ra?obat. Ra?obat bir tur individlari va populyatsiyalar o'rtasida sodir bo'ladi. Bunday raqobat oziq va suv topish, pana joy, tuxum qo'yish joyini tanlash va boshqa sabablarga ko'ra paydo bo'ladi. Raqobat yashash sharoiti, oziq va joyga talabiga ko'ra o'xshash bo'lgan turlar o'rtasida paydo bo'ladi. Bunday o'xshashlik qancha ko'p bo'lsa, raobat ham shuncha kuchli bo'ladi. Buning natijasida raqobatga bardosh berolmagan individlar nobud bo'lib, tabiiy tanlanish sodir bo'ladi,

Yirtqichlik. Yirtqich bilan uning o'ljasi o'rtasida munosabatlar har qanday ekosistema uchun xos bo'ladi. Yirtqichlik ikki organizmdan birining ikkinchisi eb qo'yishidan iborat munosabat hisoblanadi. Masalan, o'simlikxo'r hasharotlar (shiralar, handalalar) ni yirtqich, qo'ng'izlar va chumolilar eydi. Bu yirtqichlar ham o'z navbatida boshqa yirikroq hasharotlar (masalan, beshiktervatarlar) ga em bo'ladi. Yirtqichlik faqat hayvonlar o'rtasida emas, balki o'simliklar bilan hayvonlar (masalan, hashoratxo'r o'simliklar), zamburug'lar bilan hayvonlar (yirtqich zamburug'lar bilan tuproq nematodalari) o'rtasida bo'lishi mumkin.

Yirtqichlik hech qachon o'ljani tamoman qirilib ketishiga olib kelmaydi. Aks holda o'ljani qirilib ketishi yirtqichni ham ochlikdan o'lib ketishiga sabab bo'lar edi. Masalan, har yili shimol bug'ularining faqat 25% bo'rilarga em bo'ladi. Bug'ular populyatsiyasi ham har yili ta?minan shuncha mi?dorga ko'payishi ani?langan.

Yirt?ichlar eng kuchsizlangan, kasal ?ayvonlarni birinchi navbatda tutib eydi. Bu bilan ular o'z o'ljalarining naslini yaxshilanishishiga yordam beradi; kasallikni keng tar?alishiga yo'l ?o'ymaydi. Buning natijasida tabiatda tabiiy tanlanish sodir bo'ladi.

Parazitlik. Parazitlik ikki organizm o'rtasidagi o'zaro ra?obatlik munosabati bo'lib, ulardan biri, ya'ni parazit o'z xo'jayini tanasi ?isobidan ozi?lanadi, unga ziyon etkazadi, lekin uni birdaniga o'ldirmaydi. Chunki xo'jayini o'lishi parazitni ?am o'limga olib kelar edi. Parazit bilan uning xo'jayinining birgalikda evolyutsiyasi natijasida ular o'rtasida nisbiy muvozanat kelib chi??an. Bu ?olat ikkala organizmni ?am yashab ?olishiga imkon beradi. Ammo yangi paydo bo'lgan parazit odatda o'z xo'jayini sonining keskin kamayishi, ?atto butunlay nobud bo'lib ketishiga olib kelishi mumkin. Masalan, Xitoyda o'sadigan kashtan po'stlo? parazit zamburu?iga chidamli bo'ladi. Bu zamburu? 1904 yilda tasodifan A?Sh ga kelib ?olgan. Amerika kashtanlari populyatsiyalari bu parazitga chidamsiz bo'lgani tufayli ko'pchilik daraxtlar nobud bo'lgan.

Birgalikda evolyutsiya jarayonida parazit organizmda xo'jayin organizmi ?isobidan ozi?lanish uchun bir ?ancha moslanish belgilari paydo bo'ladi. Xususan, maxsus yopishuv organlari shakllanadi; ?arakatlanish va sezgi organlari yo'?olib, jinsiy organlari kuchli rivojlanadi.

Parazitlik o'simliklar orasida ?am uchraydi. Parazit o'simliklar bosh?a o'simliklar ?isobidan ozi?lanadi. Parazit yashash ta'sirida ularda keskin o'zgarishlar sodir bo'ladi. Masalan, zarpechakning ildizi bo'lmaydi; uning bargi esa yopishish organi-so'r?ichga aylangan. Zarpezak fotosintez xususiyatini yo'?otgan bo'lib, barcha zarur ozi? moddalarni o'z xo'jayini tanasidan oladi.

Simbioz. Simbioz ikki organizm populyatsiyasi o'rtasidagi o'zaro foydali munosabatdan iborat. Aktiniya (o'tro? yashovchi bo'shlik ichlilardan) bilan zo?id ?is?ichba?a o'rtasidagi munosabat simbiozga yor?in misol bo'ladi. ?is?ichba?a aktiniyani topib olib, uni o'z ustiga o'tkazib oladi. Aktiniya o'zining ko'p sonli paypaslagichlari yordamida zo?id ?is?ichba?ani ?imoya ?iladi. Buning evaziga aktiniya ?is?ichba?a ustida sayr ?ilib, uning ozi?iga sherik bo'ladi.

Simbioz azot fiksatsiya ?iluvchi tugunak bakteriyalari bilan dukkakli ekinlar o'rtasida ?am keng tar?algan. Bakteriyalar atmosfera ?avo azotini bo?lashda o'simlikka yordam beradi. Buning evaziga o'simlik sintez ?ilgan organik moddalardan foydalanadi. Lishaynik tanasi ?am zamburu?lar bilan bir ?ujayrali suv o'tlari simbiozidan iborat. Zamburu? lishaynik uchun tupro?dan yoki chiriyotgan daraxt tanasidan mineral moddalarni shimib oladi. O'simlik esa zamburu? uchun organik modda sintezlaydi.

Simbioz organizmlar bir-biriga juda moslashib ketganligi tufayli ba'zan musta?il yashab ?obiliyatini yo'?otgan bo'ladi; Ayrim simbiozlar musta?il yashab ?olganida ?am bosh?a turlar bilan ra?obatga bardosh ?ilolmaydi.

Nima uchun shunday buladi?

Tash?i mu?it sharoiti xilma-xil bo'lganida ?ayvonlar o'rtasida ra?obat tur?un bo'lib ?ar ikkala tur ?am yashab ?oladi. Yirt?ichlik ?am xuddi shu ?oidaga buysunadi.

?anday ?ilib yirt?ich ?ayvonlar o'txo'r ?ayvonlarning sonini bosh?arib turadi?