Табиат ва жамият 1-§. Табиат ва унинг жамият тараққиётидаги роли

Географик дитерминизм
Географик дитерминизмнинг назарий асоси ва бунёдга келиши француз файласуфи Шарл Монтескьё (1689-1755) номи билан боғлиқ. У шундай деб ёзган эди: «иқлим хукумронлиги барча ҳукмронликдан устундир», «иссиқ иқлим халқлари қариялардек суст, совуқ халқлари эса ёшлардек ҳаракатчандир»³ ва ҳоказо. Бироқ у вақт ўтиши билан ижтимоий фактрларнинг ҳам таъсири кучайишини ҳам инкор этмаган: «ёввойиларни деярли ҳар доим табиат ва иқлим бошқаради», лекин «одамлар меҳнат ва фойдали қонунлар ёрдамида ерни яшаш учун яна ҳам яшаш учун қулай қилиб олганлар»⁴.
Географик дитерминизм К. Риттер и Ф. Ратцел, Г. Т.Бокль, Э. Реклю, Л.м. Мечников ва бошқа немис тадиқотчилари изланишларида янада ривожлантирилди. Масалан, Т.Г.Бокль (1821-1862) нинг такидлашича агар биз қайси бир физик деталлар инсониятга энг кучли таъсир кўрсатишини аниқламоқчи бўлсак, уларни биз қуйидаги тўрт гуруҳга ажратишимиз қийин эмас, яъни: иқлим, овқат, ер ва табиатнинг умумий кўринишлари⁵. Л.Мечников ўзининг «Цивизилицияси ва буюк тарихий дарёлар» номли машҳур китобида инсоният тарихини уч турдаги цивилизациянинг алмашинувининг натижаси деб исботлаган: 1) дарёлар цивилизацияси ( Нил, Ганг, Инд, Янцзы, Хуанхэ, Тигр, Евфрат каби дарё, бассейнларининг шаклланиши билан боғлиқ); 2) денгиз (авваламбор - Ўрта ер денгизи) цивилизацияси; 3) океанлар (глобал) цивилизацияси.
Фридрих Ратцель (1844-1904) «геополитика» номли назариянинг асосчисидир. Унинг моҳияти шундан иборатки, давлатлар «ҳаётий борлиғини» кенгайтириш учун курашувчи тирик биологик организмлар сифатида талқин этилади. Ф. Ратцельнинг фикрини К. Хаусхофер ва Э.Обст (Германия), Р. Челлен (Швеция), Х. Маккиндер (Великобритания), А. Мэхен (АҚШ) ва бошқа тадқиқотчилар қўллаб-қуватлаганлар ва ривожлантирганлар. Геополитика назарияси фашизм мафкураси бўлганлиги яна бир бор турли назарияларнинг яраталишида интеллектуал ўйинларининг хавфли эканлигини исботлайди. Бугунги кунда кўпчиликни ташкил этмаган назариётчилар детермилизм геополитикани очиқ ва тўғридан-тўғри тарғиб қилмоқдалар. Лекин бу замонавий ижтимоий фалсафа жамият тараққиётида табиатнинг ролини бутунлай хас-пўшлайди дегани эмас. Унга фақат ўзига лойиқ даражада ўрин берилади.