T. X. Boltayev, Q. Raxmonov, O. M. Akbarov geoaxborot tizimining ilmiy asoslari o’quv qo'llanma Toshkent 2019

Kontur  gorizontallar 
bu  bir  xil  qiymatdagi  nuqtalarni  birlashtiruvchi 
chiziqlardir.  Ya’ni,  agar  nuqtalar  bir  xil  balandlikda  boʻlsa  va  bu  nuqtalar 
gorizontallar  yordamida birlashtirilsa, gorizontallarning  joylashuvi balandlikning 

---

 
Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari
 
 
 
131 
 
qay  tarzda  oʻzgarishini  koʻrsatadi.  Gorizontallar  bir  xil  balandlikdagi  yuzalarni 
topishda  juda  qulaydir.  Bundan  tashqari,  bu  gorizontallar  orqali  relyefning 
joylashuvi va  yer  yuzasidagi qiyaliklarning tarqalishini  koʻrish  mumkin.  GATda 
yer  yuzasi  sathini  tahlil  qilishda  maxsus  dasturlar  avtomatik  ravishda  bir  xil 
qiymatdagi  qiyaliklarni  birlashtiradi.  Biz  bunday  operatsiyani  bevosita  dasturga 
kiritib  qoʻyib  ishlatishimiz  yoki  GAT  dasturidagi  buyruqlar  tablosi  (panel)dan 
tanlab  kiritishimiz  mumkin.  Bu  operatsiya  yordamida  vektor  chiziqlar  hosil 
boʻladi. 
Qiyalik
  har  bir  katakdan  olingan  qiymatning  qoʻshni  katakchaga  nisbatan 
maksimal oʻzgarish darajasining koeffitsiyentini koʻrsatadi. Bundan tashqari, agar 
masofa  boʻyicha  olib  boriladigan  boʻlsa,  masofa  oʻzgarishi  bilan  yer  yuzasining 
oʻzgarishini foiz hisobida koʻrsatishi ham qiyalikka kiradi (4.28-rasm). 
 
4.28-rasm. 
Qiyalik darajasi va foizini hisoblash 
(Manba: Bxatta, 2008)
 
 
Shu  yerga  qoʻyish  kerak  boʻlgan  qiyalik  qiymati  qancha  kichkina  boʻlsa, 
yer  yuzasi  shunchalik  tekis  boʻladi  yoki  aksincha.  Agar  qiyalik  bizga  foiz 
hisobida  koʻrsatilgan  boʻlsa,  2  metr  koʻtarilganda  masofa  100  metr  boʻlsa,  u 
holda quyidagi formula orqali topiladi: 
 
bu yerda  
Q
 – qiyalik, % da; 
a 
– balandlik yoki koʻtarilish, metrda; 
b 
– gorizontal 
yoki masofa, metrda. 
Demak, bunday parametrli qiyalikning foizi 2 ga teng boʻladi. Qiyalikni bu 
tarzda  hisoblash  va  tahlil  qilish  GATda  modellashtirish  jarayonida  juda  muhim- 
dir.  Bunday  qiyalik  tahlilidan  keyin  bizga  qiyaligi  katta  yoki  kichik  boʻlgan 

---