T. X. Boltayev, Q. Raxmonov, O. M. Akbarov geoaxborot tizimining ilmiy asoslari o’quv qo'llanma Toshkent 2019

Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari
 
 
 
38 
 
2-bob.
 
GEOAXBOROT TIZIMIDA GEOREFERENSLASH VA 
TRANSFORMATSIYALASH 
2.1.
 
Geoaxborot tizimida datum tushunchasi 
Geoaxborot  tizimida  qoʻllaniladigan 
Datum
  sferoidning  joylashuvini 
Yerning  markaziga  nisbatan  aniqlaydi,  ya’ni  sferoid  va  datum  bir-biri  bilan 
bogʻliq tushunchalardir.  
Yer  shaklining  shardan  farqlanishini  birinchi  boʻlib  Nyuton  e’tirof  etdi. 
1682- yili u e’lon qilgan nazariya – Butun dunyo tortish qonuniga binoan, Yer oʻz 
oʻqi atrofida ma’lum tezlikda aylanishi tufayli u shar shaklida boʻlmay, balki ikki 
qutblari boʻyicha siqilgan sferoid (ellipsoid) shaklida ekanligi ma’lum qilindi. 
Yerning  shakli  juda  murakkab  va  oʻziga  xos  xususiyatga  ega.  Yerning 
tabiiy yuzasi balandlik va chuqurlik, togʻlik va tekislik, tizma togʻ va vodiylardan 
iborat. Yerning tabiiy shaklini aniqlash juda qiyin. Yerning shakli deganda uning 
tabiiy  shakli  e’tiborga  olinmaydi,  faqat    matematik  shakli  tushuniladi.  Ana  shu 
matematik  shakllardan  Yerning  tabiiy  shakliga  eng  yaqini  geoiddir. 
Geoid
  – 
okean  suvi  tinch  turgan  paytda  uning  sathi  boʻyicha  okean  quruqligi  ostidan 
sathiy yuza oʻtkazilganda hosil boʻladigan yumaloq shakldir. 
Yer yuzasidagi har bir nuqtadan sathiy yuza oʻtkazish mumkin. Sathiy yuza 
oʻziga  xos  xususiyatga  ega  boʻlib,  uning  barcha  nuqtalarida  shovun  chizigʻi 
perpendikular yoʻnalgan boʻladi. Bu shakl Yer shakli deb qabul qilingan. Yerning 
shakli  deyilganda quruqlikdagi  past-balandliklar  e’tiborga  olinmaydi, chunki  yer 
yuzining koʻp qismi (71%) okean va dengizlar, oz qismi (29%) quruqlikni tashkil 
etadi. Yerning geoid shakli tortish kuchi ta’siriga, tortish kuchi esa yer bagʻridagi 
jinslarning joylashishi va zichligiga bogʻliq. Yerning ichki tuzilishi bir xil boʻlsa, 
yer yuzasi silliq boʻlardi. Yerning ichki qismi har xil jinslardan tashkil topganligi 
uchun geoid yuzasi toʻlqinsimon boʻladi. 
Hozirgacha geoid shakli  matematik  formula bilan ifodalangan  emas, lekin 
olib borilgan geodezik ishlar geoidning aylanma ellipsoidga yaqinligini koʻrsatdi. 
Geoid bilan ellipsoidning bir-biridan farqi (yer yuzining ba’zi nuqtalarida) 150 m 

---