T. X. Boltayev, Q. Raxmonov, O. M. Akbarov geoaxborot tizimining ilmiy asoslari o’quv qo'llanma Toshkent 2019

Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari
 
 
 
168 
 
katakchalar  orqali  joyning  modeli  hosil  qilinadi.  Kvadrat  katakchalar  qanchalik 
kichik  oʻlchamda  boʻlsa,  yaratilayotgan  modelning  past-balandliklari  shunchalik 
aniq  hosil  boʻladi.  Bu  boshqacha  nom  bilan  joyning  relyef  modeli  deb  ham 
ataladi. Joyning relyef balandligidan tashqari, GATda yuza sathlari, meteorologik 
kuzatuvlar  natijasi,  aholi  zichligi  va  boshqa  koʻrsatkichlar  ham  modellanishi 
mumkin.  
Joyning  modelini  yaratishda  uch  oʻlchamli  koordinata  sistemasidan 
foydalaniladi.  Ushbu  qoʻllanmaning  boshlangʻich  boblarida  DEM  (
Digital 
Elevation Model
) yoki relyefning raqamli modeli degan tushunchaga duch keldik. 
Bu  ba’zi  joylarda  DTM  yoki  yuzaning  raqamli  modeli  (
Digital  Terrain  Model
) 
deb  ham  yuritiladi.  DTM  bu  joy  past-balandliklari  (relyef,  qiyalik,  burchaklar, 
kanallar  va  boshqa  past-balandliklar)  xususiyatlarining  raqamli  namoyandasi 
hisoblanadi. Ushbu modelni yaratishda toʻrt xil nuqtali tizimlardan foydalaniladi 
(5.21-rasm). Grid yoki kvadrat toʻrlar orqali, tasodifiy yoki oʻzgaruvchan nuqtalar 
orqali, kontur chiziqlar va koʻndalang kesmalar orqali yaratish bunga misol boʻla 
oladi.  
1.
 
Grid orqali
. Bunda nuqtalar oʻzaro bir-biriga teng masofada joylashtirilib, bu 
nuqtalardagi koordinatalar orqali balandliklar beriladi va maxsus fazoviy tahlil 
(
Spatial  Analyst
)  dasturi  orqali  oʻsha  nuqtalarning  balandliklari  aniqlanib, 
joyning  relyefi  hosil  qilinadi.  Bu  usulda  berilgan  har  bir  katakchadagi 
balandliklar ma’lum bir balandlikka referenslanadi, ya’ni bogʻlanadi. Masalan, 
dengiz  sathiga  nisbatan.  Bu  nuqtalar  keyinchalik  toʻrlar  yordamida  oʻzaro 
birlashtiriladi. Ushbu usul orqali hosil qilingan modelda har bir katakcha yuza 
qiymatini  beradi.  Bu  usul  rastr  yondashuviga  asoslangan  boʻlib,  modellarni 
hosil  qilishda  eng  maqbul  hisoblanadi.  Yer  yuzasining  har  bir  nuqtasidan 
ma’lumot  olish    juda  murakkab  sanaladi.  Bu  usulda  yuza  kvadratlarga 
boʻlinadi va iloji boricha yuzaning koʻproq qismidan ma’lumot olishga e’tibor 
qaratiladi. Bunda berilgan kvadratlarning qiymatlari orqali qoʻshni tomondagi 
yuza  qiymatlari  interpolatsiya  orqali  dastur  yordamida  hisoblanadi  va 
balandlik  aniqlanadi.  Interpolatsiya  −  bu  aniq  qiymatlar  orqali  noma’lum 

---