Т. В. Власова материклар табиий географияси

Жанубий Американинг тектоник картаси.
Қалқонларнинг Анд бурмали зонасига қараган ёнбағирлари перикратон (яъни пратонлар чеккасидаги) ботиқларга бориб туташади; бу ботиқлар эса, ўз навбатида Анд тоғларининг олд букилмаларга қўшилиб кетган.
Жанубда субмеридионал йўналган перикратон букилма Чакопампа синеклизасига қўшилиб кетган; Чакопампа синеклизаси эса, ўз навбатида, Парана синеклизасига туташган. Чакопампа синеклизаси Патагония плитасига киритилиши мумкин. Патагония плитасида иккита массив алфатнлади, уларнинг юза қисми чўкинди ва вулканик жинслардан таркиб топган; массивлар бир-биридан тор букилмалар орқали.ажралган.
Платформа территориясида турли хил фойдали қазилмалар бор. Уларнинг Жанубий Америка картаусидаги ҳозирги тақсимланиши: бир томондан, геологик тузилишидаги тафовутларни акс эттирса, иккинчи томондаи унинг геологик жиҳатдан нотекис ўрганилганлигини кўрсатади.
йирик металл рудаси конлари архей-протерозой фундаментининг жинслари билан боғлиқдир. Гвиана ва айниқса Бразилия тоғлигининг протерозой метаморфик жинсларида (итабиритларда) темир рудасимагнетит ва гематитларнинг бой запаслари бор. Интрузиялар ер пўстига кириб келган жойларда олтин конлари бор.
Қадимги нураш маҳсулотлари ва гранит-гнейсларнинг парчаланишидан таркибида 5(1% дан ортиқ метали бўлган марганец рудасининг катта запаслари ҳосил бўлган.
Шунингдек, айниқса Гвиана тоғлиги ва Гвиана пасттекислигидаги кристалли жинслардаги қадимги нураш пўсти билан капиталистик дунёдаги энг катта боксит конлари боглиқдир.
Турли ёшдаги пегматит томирларида нодир ва радиоактив элементлар пайдо бўлган.
Ориноко билан Амазонка перикратон букилмаларида, Гран-Чакода ва Патагония плитасида яқйнда нефть конлари топилган бўлиб, улардан нефть қазиб олинмоқда.
Жанубий Америка платформаси территориясида рельеф Африка рельефига жуда ўхшаб кетади. Уларнинг тафовути асосан у ёки бу рельеф типининг ўзаро нисбатида акс этган. Масалан, Жа нубий Америкада синеклизалар анча кенг тарқалганлигидан пастак аккумулятив текисликлар анча катта майдонни эгаллайди; вулканоген платолар тарқалган территориялар ҳам анча катта ва ҳ. к.
Аккумулятив текисликлар, Африкадаги каби, деярли барча синеклизаларнинг марказий қисмини эгаллаб, перикратон букилма зонасига мувофиқ келади. Синеклизаларнинг қалқонларга ёндош чекка қисмлари, шунингдек Патагония плигаси қат-қат баланд те-кисликлар ва платоларни ҳосил қилади. Чўкинди жинслар ком-плекси атрофидаги қалқонлар билан бирга-кўтарилма ҳаракатлар таъсирида бўлган Мараньяо ва Сан-Франциско ботиқлари моноклинал ҳамда ёнбағирлари. жарлик ҳосил қилиб тик тушган (шападас) зинапоясимон баланд платолар тарқалганлиги билан характерланади.
Ғарбий (Марказий) Бразилия қалқонининг шимолий ва ғарбий қисмлари, Шарқий Бразилия ва Гвиана қалқонларининг шимолий ёнбағирлари учун энг типик бўлган рельеф шакллари баланд текисликлар ҳамда гоҳ кенг, гоҳ тор дарасимон дарё водийлари кесиб ўтган ясси тоғликлардир.
Бразилия тоғлигининг жануби-ғарбида, Парана ҳавзасида жуда катта майдонларни зинапоясимон вулканик платолар эгаллайди.
Шарқий Бразилия қалқонининг чеккасига тўғри келувчи Шарқий Бразилия тоғлиги, шунингдек Гвиана тоғлигининг катта қисми мезозойнинг охири ва неоген антропогенда қалқонларнинг орогеник ҳаракатлар туфайли активлашиши натижасида Шарқий Африкадаги эпиплатформа тоғларига ўхшаб қолган (булар Бразилия Сьерралари ва Гвиана тоғлигининг энг баланд қисмларидан иборат).
Анд тоғлари бурмали минтақаси деярли бошдан-охирига параллел ёки деярли параллел тоғ тизмалари ва тоғ орасидаги водийлардан ташкил топган; тоғ тизмалари-антиклинорийларга, тоғ водийлари эса, муайян синклинорий ва грабенларга тўғри келади.
Ҳозирги Анд бурмали тоғлари таркибига бироз кейинги орогеник ҳаракатлар натижасида ўзгарган палеозой бурмали структуралари киради, улар тоғ системасининг марказий ва шарқий қисмларини ўз ичига олади. Ғарбда бутун палеозой ва мезозой давомида чўккан ҳамда бурмаланган ва кайназой эрасида кўтарилган зона чўзилиб кетган.
Шимолда асл Анд тоғлари минтақаси асосий қисми Шимолий Америка таркибига кирувчи Антиль-кариб области билан туташади. Жанубий Америкада бу областга Кариб Анд тоғларининг reoграфик кенглик бўйлаб ўтган тоғ системасигина киради.
Анд тоғларида рельефнинг ривожланиши ва тузилишидаги тафовутларга қараб қуйидаги структуравий-геоморфологик зоналарни ажратиш мумкин: Ғарбий Кордильера тоғлари, Шарқий Кордильера тоғлари, Кордильера ёни тоғлари ва Пампа Сьерралари.
ЖАНУБИЙ АМЕРИКАНИНГ ФОЙДАЛИ ҚАЗИЛМАЛАРИ.
Ғарбий Кордильера тоғлари баланд ва ўртача баландликдаги бурмали-палахсали тизмалардан иборат бўлиб, улар альп циклининг ўртаси ёки охирида дайдо бўлган. Ғарб томондан бу зонанинг ёнида бўйлама водий ва ботиқлар полосаси жойлашган бўлиб, улар ўз навбатида узилиб-узилиб давом этувчи Қирғоқбўйи Кордильераси тоғларини. Тинч океандан ажратиб туради; Қирғоқбўйи Корлильераси тоғлари деярли ҳамма жойда кайназой эрасининг бурмаланган ётқизиқларидан таркиб топган. Кейинги зона-Шарқий Кордильера тоғлари палеозой бурмали структураларининг кайназой эраси охиридаги палахсали ҳаракатлари натижасида пайдо бўлган. Анд тоғларининг марказий қисмида, Ғарбий ва Шарқий Кордильера тоғлари ўртасидаги Боливия тоғлиги Пуналари жойлашган-улар палеозой палахсаларидан иборат бўлиб, альп орогенезида анча ўзгариб кетган. 26° ж. к. билан 37° ж. к. ўртасида Кордильера ёни (яъни, Баланд Кордильера) билан Пампа сьер-раларнинг ўртача баландликдаги ва баланд палахсали массивлари ҳамда тизмалари қад кўтарган. Бу тоғлар, аввалига палеозой, сўнгра эса кайназой тоғ пайдо бўлиш ҳаракатлари таъсиридаги платформаиинг чекка қисмларидир. Улар асл Анд тоғларидан тектоник ботиқлар орқали ажралган бўлиб, платформа билан Анд тоғлари орасидаги оралиқ область деб қаралиши мумкин.
Анд тоғлари минтақасида фойдали қазилмалардан мис, қала-йи қўрғошин ва рухнинг пневматолит ҳамда гидротермал рудалари тарқалган. Шунингдек, кумуш, олтин ва кодир тошларконлари ҳам бор.
Анд тоғларининг тоғ оралиғи ва тоғ олди букилмалари, аиниқ-са Венесуэла ҳамда Колумбия территориясида, нефтга бойдир.

ИҚЛИМИ
Жанубий Америка экваторнинг ҳар иккала томонида жойлашган, бироқунинг асосий қисми жанубий ярим шардадир. Материкнинг энг кенг қисми тропиклар орасида жойлашган бўлиб, субтропик ва ўртача кенгликларда энг камбар ҳамда қирғоқлари ўйилиб кетган қисми жойлашган Жанубий Американинг географик жиҳатдан 12° ш к. билан 56° ж. к. да жойлашгаплиги бу территорияга юқори даражада қуёш радиациясининг тушиши учун қулайдир. Материкнинг катта қисмида йилликялпи радиация миқдори 120- 160 ккал см² га тенг, чекка жанубидагина бу миқдор 80 ккалсм гача камаяди. Ер юэасининг радиация баланси миқдори қишда 45° ж. к. дан жанубда, яъни материкнинг жуда кичик қисмидагина манфийдир.

Жанубий Америкада, Шимолий Америкадаги каби, иқлим ҳосил қилувчи муҳим омил унинг орографиясидир. Атлантика океанидан келувчи ҳаво оқимлари ғарбга то Анд тоғларининг этакларигача эркин кириб кела олади. Ғарбда ва қисман шимолда Анд тоғлари тўсиғи Тинч океан билан Кариб денгизидан кириб келадиган ҳаво оқимлари ҳаракатига тўсқинлик қилади.
Атлантика ва Тинч океанларининг материк қирғоғи яқинидаги оқимлари таъсири ҳам каттадир. Жакубий Пассат оқимининг Гвиана ва Бразилия тармоқлари Атлантика океанида Жанубий Америка қирғоқлари яқинида +3°С атрофида қишки мусбат аномалия ҳосил қилади. Тинч океандаги деярли экваторгача етиб борувчиПеру салқин оқими эса Антарктикадан шимолга совуқ сувларни суриб келиб, экваториал зонада шу кенгликдагига қараганда температурани 4°С га пасайтиради.