|
Перу Анд тоғларидаги ички ясситоғлик (Пуна) (автор фотоси).
Ғ арбий ва Шарқий Кордильера тизмалари оралиғида жойлашган ҳамда Чили ва Аргентинада маҳаллий аҳоли пуналар, Боливияда альтиплано деб атайдиган Анд ясси тоғликларнинг баландлиги 3000-4500 м га етади. Бу ясси тоғликларнинг ер юзасини парча нуроқ жинслар ёки тўзима қумлар босиб кетган, шарқий қисми эса вулкан жинслари қатлами билан қопланган. Айрим жойларда ботиқлар бўлиб, уларни кўллар эгаллаган. Бунга мисол қилиб 3800 м баландликда жойлашган Титикака кўли ботиғини кўрсатиш мумкин. Бу кўлдан бир оз жануби-шарқроқда денгиз сатҳидан 3700 м баландликда, плато ўйилиб ҳосил бўлган чуқур дара тагида ва унинг ёнбағирларида дунёдаги энг баланд пойтахт, Боливиянинг бош шаҳри Ла-Пас жойлашган.
Ясси тоғликларни уларнинг ўртача баландлигидан 1000- 2000 м баланд бўлган тоғ тизмалари турлй томонга кесиб ўтади. Тоғ тизмаларининг кўп чўққилари сўнмаган вулканлардан иборат. Сувайирғич Ғарбий Кордильера орқали ўтганлигидан ясси тоғликларни шарққа томон оқувчи дарёлар кесиб ўтиб, чуқур водийлар, ажойиб даралар ҳосил қилади.
Пуналар-Альтипланолар ҳосил бўлишига кўра палеозой эрасида вужудга келиб, кейин текисланган ўрталикдаги массивларга тўғри келади, улар кайнозой бошларида пасайиб, неогенда Шарқий ва Ғарбий Кордильера тоғларичалик баланд кўтарилмаган.
Баланд Шарқий Кордильера тоғлари мураккаб тузилган ва Анд тоғларининг шарқий чеккасини ташкил этади. Унинг ясси тоғликларга қараган ғарбий ёнбағри тик, шарқий ёнбағри эса қия тушган. Чунки Марказий Анд тоғларининг шарқий ёнбағрига ўлканинг бошқа ҳамма қисмларига қараганда ёғин анча кўп тушади ва эрозия натижасида чуқур ўйилиб кетган. Дарё водийлари ва жарлар Шарқий Кордильера тоғларининг бу ёнбағрини шунчалик ўйиб юборганки, кўп жойда юриш бутунлай мумкин эмас.
Шарқий Кордильера тоғларининг ўртача баландлиги 4000 м га етадиган қирраси устидан қор билан қопланган ва баландлиги 6000 м дан ошадиган айрим чўққилар кўтарилиб туради. Булардан энг баландлари Ильямпу (6550 м) ва Ильимани (6462 м) тоғларидир. Шарқий Кордильерада вулканлар йўқ.
Бутун Марказий Анд тоғлари бўйлаб, рангдор ва радиоактик металлар рудалари конлари, Атакамада ва Тинч океан соҳилида эса дунёда ягона бўлган табиий селитра кони бор.
Марказий Анд тоғларида чўл ва чалачўл ландшафтлари кўпчиликни ташкил этади. Шимолда йилига 200-250 мм ёғин тушади, унинг ҳам катта қисми ёзга тўғри келади. Ойлик ўртача энг юқори температура +26°С га етади, энг паст ҳарорат + 1-8°С. Ўсимлик кескин ксерофит қиёфага эга ва кактус, опунция, акация ҳамда қаттиқ ўтлардан иборат.
Жануброқда иқлим яна ҳам қурғоқчилроқ, чўлдан иборат Атакама ботиғида ва Тинч океан соҳилининг Атакамага қўшни қисмида йилига 100 мм дан кам, баъзи жойларда эса 25 мм дан ҳам кам ёғин тушади. Қирғоқбўйи Кордильерасидан шарқроқдаги баъзи жойларда ёмғир ҳеч қачон ёғмайди. Денгиз соҳилида (400-800 м баландликкача) ёмғир ўрнини бироз бўлса ҳам нис-бий намликнинг юқори эканлиги (80% гача), туманлар, шудринг босади. Туман ва шудринг одатда қиш фаслида кўпроқ бўлади. Баъзи бир хил ўсимликлар шу намдан фойдаланиб яшашга мослашиб олган.
С овуқ Перу оқими соҳилдаги ҳароратни пасайтиради. Январь ойининг ўртача температураси шимолдан жанубга томон +24° дан +19°С гача ўзгаради, июлнинг ўртача ҳарорати эса +19° дан +13°С гача пасаяди.
Атакамада ўсимлик ва тупроқ деярли йўқ. Туташ қоплам ҳосил қилмасдан якка-якка ўсувчи эфемер ўсимликлар туман кўп бўладиган фаслда пайдо бўлади. Катта майдонларда ер юзасини шўр босган, бу ерларда ўсимлик бутунлай ривожланмайди.
Ғарбий Кордильера тоғларининг Тинч океанга қараганёнбағирлари ҳам жуда қурғоқчил. Бу ерда чўллар ёнбағирлар бўйлаб шимолда 1000 м, жанубда 3000 м баландликкача кўтарилади. Ёнбағирларни сийрак ўсган кактус ва опунциялар қоплаган.
Тинч океан соҳилининг марказий қисмида температура, ёғинлар ва нис-бий намликнинг йил давомида ўзгариши.
Т инч океан бўйидаги чўлда воҳалар нисбатан кам. Табиий воҳалар музликлардан бошланадиган кичик дарёлар водийларида ёки кўпроқ ёғин тушадиган районларда жойлашган. Воҳаларнинг кўпи Шимолий Перу соҳилида жойлашган. Бу ерда чўл ландшафтлари орасйда суғориладиган ва гуано билан ўғитланадиган жойлардаги шакарқамиш, пахта, кофе дарахти ўсган далалар ям-яшил бўлиб туради. Энг йирик шаҳарлар, шу жумладан Перунинг пойтахти Лима ҳам соҳилдаги воҳаларда жойлашган.
Чили-Аргентина Анд тоғларидаги вулкан.
Тоғ тизмаларининг ички ёнбағирларида ва ясси тоғликларда ҳам иқлим қуруқ ва кескин континенталдир. Ёғиннинг энг кўп қисми ез ойларига тўғри келади. Ҳаво сийрак бўлганлиги сабабли сутка давомида ҳарорат кескин ўзгаради, температура йил фаслларига қараб ҳам анчагина ўзгариб туради. Иқлим ва ўсимлик қопламида баланд тоғ қуруқ даштларидан чаллчўл ва чулларга бир неча босқичда ўтилади. Титикака кўли соҳилидаги ербундан мустасно. Кўлда тўпланган жуда кўп сув (майдони 8300 км, чуқурлиги 300 м гача) соҳилнинг иқлим шароитига жуда сезиларли таъсир кўрсатади. Кўл бўйидаги ерларда ясси тоғликнинг бошқа жойларига қараганда температура унчалик кескин ўзгармайди ва ёғин кўпроқ ёғади.
Тинч океан соҳилидаги чўллар қуруқ пуна деб аталадиган тоғ чалачўллари минтақаси билан туташиб кетган. Қуруқ пуна икки ясси тоғликларининг 3000 м дан 4500 м гача баланд бўлган жануби-ғарбий қисмига ҳам кириб борган, баъзи жойларда пастроққа ҳам тушади.
Қуруқ пунада 250 мм дан кам ёғин тушади, унинг энг кўп қисми ёз фаслига тўғри келади. Температуранинг ўзгаришида континенталлик кўзга ташланади. Кундузи ҳаво жуда исийди, 4000 м дан юқорида қор ва музлар қоплаб ётади, уларнинг ёнбағирлари деярли тик кўтарилган ва чиқиб бўлмайди. Марказий водийни ҳам ўз ичига олган бутун тоғлар минтақасида сейсмик ва вулканик ҳодисалар рўй бериб туради-Ўрта Чилида зилзилалар айниқса тез-тез ва ҳалокатли бўлади. Чилида 1960 йилда айниқса ҳалокатли зилзила рўй берган. Бир неча марта такрорланган силкинишлар кучи 12 баллга етган. Зилзила натижасида ҳосил бўлган тўлқинлар Тинч океанни кесиб ўтиб, Япония қирғоқларига катта куч билан ёпирилган.
Ч или Анд тоғларининг қирғоқ бўйи қисми-иқлими ёзи қуруқ ва қиши сернам субтропик иқлимдир. Бундай иқлим 29 ва 37° жанубий кенгликлар орасида жойлашган соҳилда, Марказий водий, Бош Кордильера тоғлари ғарбий ёнбағирларининг қуйи қисмларида ҳукмрон. Шимолда аста-секин чалачўлларга ўтиб борилади, жанубда эса ёғин кўпаяди ва аста-секин ёзга қурғоқчил давр йўқолиб, мўътадил минтақанинг океан иқлимига ўтилади. Соҳилдан узоқлашилган сари иқлим Тинч океан бўйидагига нисбатан континенталлашиб ва қурғоқчиллашиб боради. Вальпараисода энг салқин ой темератураси +11°С, энг илиқ ой ҳарорати эса + 17, +18°С, температуранинг фаслий амплитудаси катта эмас. Марказий водийда температурадаги фарқ кўпроқ сезилади. Сантьягода энг совуқ ойнинг ўртача температураси +7, +8°С, энг илиқ ойиники эса +20°С дир, ёғин кам тушади, унинг миқдори шимол
Do'stlaringiz bilan baham: |
