T. T. Jum aqulov iqtisod fanlari doktori, professor

4-§.  Iqtisodiy monopoliya:  mohiyati va turlari. 
Antimonopol qonunchilik
M onopoliya*- iqtisodiy faoliyatining  biror sohasida 
(ishlab 
chiqarish, xizmat ko'rsatish, tijorat va h.k.) korxona yoki davlatning 
tanho hukmronligini ifodalaydi.
Monopoliyalaming kelib chiqish sabablari:
• 
Kaptalning to'planishi va markazlashishi.
• 
Fan-texnika taraqqiyoti.
•  
Davlatning ayrim faoliyat sohalarini qo'llab-quvvatlashi.
•  
O'zaro kelishish.
ibetelgne inon'Bm neeeb-.nemeloa-tcailoq» ,6flid-«onom» .dil'ods'oa Brtononuy-isyiloqonoM» *
145

---

Monopoliyaning turlari
Davlatning antimonopol siyosati  -  monopoliyalar faoliyatini 
cheklash, tartibga solish va raqobatchilik muhitini vujudga 
keltirishga qaratiladi.  Bu siyosat o'z ifodasini antimonopol 
qonunlarda topadi.
Tabiiy monopoliyalar -  iqtisodiy faoliyatning texnikaviy va 
texnologik xususiyatlari taqozo qilib,  ular raqobatni qo'llash 
mumkin bo'lmagan yoki qiyin bo'lgan sohalarni o'z ichiga 
oladi.
■ 
Suv, energiya, gaz ta’minoti korxonalari.
■ 
Temiryul transport!.
■ 
Harbiy - mudofaa majmuasi korxonalari.
Iqtisodiy (sun’iy) monopoliyalar -   ishlab chiqarish va 
kapitalning to'planishi hamda korxonalarning turli yullar bilan 
birlashishi natijasida vujudga keladi.
■ 
K artel-bir tarmoq korxonalarning ittifoqi bo'lib, uning 
ishtirokchilari to'liq  iqtisodiy mustaqilligini saqlab qoladi, 
faqat ishlab chiqarish hajmi, sotish bozorlari va baholari 
to'g'risida kelishib oladi.
■ 
S indikat-bir turdagi maxsulot ishlab chiqaruvchi 
korxonalar birlashmasi bo'lib,  uning a’zolari ishlab 
chiqarish sohasida mustaqilligini saqlab qoladi,  mahsulot 
esa sindikat mulki sifatida sotiladi.
■ 
Trest -  ishlab chiqarish vositalari va mahsulotga 
birgalikda egalik qiluvchi korxonalar guruhi  bo'lib, foyda 
qo'shilgan kapital hajmiga qarab taqsimlandi.
■ 
Kontsern -  bosh kompaniya moliyaviy nazoratida 
bo'lgan, turli sohalardagi rasmiy mustaqil korxonalar 
uyushmasidir.
146

---

AQShning  antim onopol  qonunchiligi
•   Sherman  qonuni  (1890 y)  -  unda  ishlab  chiqarish  va 
savdoni  cheklash  maqsadida  tuzilgan  bitim lar  noqonuniy  deb 
hisoblanadi.
•   Kleyton  qonuni  (1914  y )-is te ’molchilarni  narx  orqali 
kamsitish,  majburiy  shartnom alar  tuzish,  raqobatchi 
korxonalarning  zaiflashuviga  olib  keluvchi  aksiyalarni  sotib  olish 
taqiqlanadi.
•   Seller-Kefover qonuni  (1950  y ) -  bu  qonunda  Kleyton 
qonuniga  o'zgartirish  kiritilgan  bo'lib,  unda  nafaqat  raqobatchi 
korxonalarning  zaiflashuviga  olib  keluvchi  aksiyalarni  balki 
ishlab  chiqarish  vositalarini  sotib  olish  ham  taqiqlanadi.
Antim onopol  faoliyatni  tartibga  solishning  asosiy  yo'nalishlari.
•   bozorning  m onopollashuvini  cheklash;
•   raqobatchi  kom paniyalar  qo'shilishini  taqiqlash;
•  m onopol  narxlar  belgilanishini  taqiqlash;
•  raqobatni  madaniylashgan  tarzda  olib  borishni  qo'llab-quvvatlash.
O 'zbekiston  R espublikasining  antim onopol  qonunchiligi
•   «Monopolistik faoliyatni cheklash to'g'risida» gi qonun (1992 y). Unda 
bozorda  ataylab  ta q c h illik  hosil  qilish,  narxlarni  m onopollashtirish, 
ra q o b a tg a   to 's q in lik   q ilis h   va  u n in g   g 'irro m   u s u lla rin i  q o 'lla s h  
taqiqlanadi.
•   «Obyektlarning  xo'jalik  yurituvchi jam iyatlar va  shirkatlar tarkibidan 
c h iq is h   ta rtib i  to ‘g ‘ris id a » g i  N izom   (1994  y)»  U nda  o 'z  m onopol 
m a v q e in i  s u iis te ’ m ol  q ilg a n   m o n o p o lis tik   b irla s h m a la rn i  b o 'lib  
tashlash  yoki  maydalashtirish  ko'zda  tutiladi.
•   «Iste’m olchilarning  huquqlarini  himoya  qilish  to'g'risida»  gi  qonun 
(1996 y). Qonunda g'irrom raqobat va bozorlarga belgilangan talablarga 
javob  berm aydigan  tovarlarni  chiqarish  taqiqlanadi.
O 'zbekistonda  monopoliyaga  qarshi  siyosatni  amalga  oshiruvchi
m u a s sa la r
•  Moliya vazirligi  huzuridagi  monopoliyadan  chiqarish  va  raqobatni 
rivojlantirish  qo'mitasi  (1996  y).
•   O'zbekiston  Respublikasi  Monopoliyadan  chiqarish  va  raqobatni 
rivoilantirish  davlat  qo'm itasi._____________________________________
14 7

---