T. Q. Ortiqov, O. M. Nazarov Analitik laborant va fizik-kimyoviy tekshirish usullari

Сув оғирлиги ва ҳажмининг температурага боғлиқлиги.

Ҳарорат, ^оС	1 мл сувнинг массаси, г	1 г сувнинг ҳажми, мл	Ҳарорат, ^оС	1 мл сувнинг массаси, г	1 г сувнинг ҳажми, мл
10	0,9987	1,0013	18	0,9976	1,0024
11	0,9986	1,0014	19	0,9974	1,0026
12	0,9984	1,0015	20	0,9972	1,0028
13	0,9983	1,0017	21	0,9970	1,0030
14	0,9982	1,0018	22	0,9965	1,0033
15	0,9981	1,0019	23	0,9965	1,0035
16	0,9979	1,0021	24	0,9963	1,0037
17	0,9977	1,0023	25	0,0060	1,0040

Эслатма: келтирилган рақамлар сувнинг ҳаводаги масссини ва ҳажмини характерлайди. Бўшлиқ учун тўғри келадиган катталикни топиш учун ҳаводаги массасига 0,00106 ни айиришимиз керак.
1000 мл сув ва суюлтирилган (0,1 нормалдан юқори бўлмаган сувли эритмаларнинг ҳажмига уларнинг ҳароратига қараб тузатиш киритиш, мл)

Ҳарорат, ^оС	Тузатиш, мл	Ҳарорат, ^оС	Тузатиш, мл	Ҳарорат, ^оС	Тузатиш, мл
10	1,22	19	0,17	28	-1,76
11	1,16	20	0	29	-1,99
12	1,09	21	-0,19	30	-2,30
13	0,98	22	-0,38	31	-2,59
14	0,88	23	-0,59	32	-2,88
15	0,76	24	-0,80	33	-3,18
16	0,63	25	-1,03	34	-3,49
17	0,49	26	-1,26	35	-3,80
18	0,34	27	-1,51	36

10-19 ^оС ҳароратда тузатиш қўшилади.
21-35 ^оС ҳароратда тузатиш айрилади.
Стандартга мувофиқ ўлчов колбаларининг хатолиги - 0,13-√v пипеткаларнинг хатолиги - 0,5/√v катталикдан ошмаслик керак, бу ерда v – текширилаётган идишнинг номинал сиғими.
Калибрлаш вақтида қуйидагиларга эътибор бериш керак.
1. Калибрлашда сувдан фойдаланилади. Бунда унинг ҳарорати ҳар хил бўлиши мумкин. демак, ҳарорат ўзгариши билан сувнинг зичлиги ўзгаришига тузатиш (А) киритиш керак.
2. Тортиладиган сувнинг ҳажми тортиш учун ишлатиладиган тарози тошларининг ҳажмидан анча катта. Архимед қонуни бўйича тарози тошлари ўзининг массасини сувга қараганда кам йўқотади. Шунинг учун ҳавода тортишга тузатиш (В) киритилади.
3. Идишнинг сиғимини 20 ^0С да аниқлаш керак, амалда эса унинг сиғими бошқа ҳароратда ўлчаниш мумкин. Демак, ҳароратнинг ўзгариши билан идиш сиғимининг ўзгаришига тузатиш (С) киритиш керак. Бу тузатиш қуйидаги формула билан топилади:
У₂₀ = У + 0,000025 х У х (20)
Бу ерда: У₂₀ ва У - идишнинг 20 ⁰Сда ги сиғими,
0,000025 – Шишанинг кенгайиш коэффициенти.
Бу тузатишларнинг ҳаммаси жадвалда келтирилган.

Ҳарорат, ^оС	А Тузатиш, г	В Тузатиш, г	С Тузатиш, г	А+В+С тузатишлар, г	100-(А+В+С) г
15	0,87	1,07	0,13	2,07	997,93
16	1,03	1,07	0,10	2,20	997,80
17	1,20	1,07	0,08	2,35	997,65
18	1,38	1,06	0,05	2,49	997,51
19	1,57	1,06	0,03	2,66	997,34
20	1,77	1,05	0,00	2,82	997,18
21	1,98	1,05	0,03	3,00	997,00
22	2,20	1,05	-0,05	3,20	996,80
23	2,43	1,04	-0,08	3,39	996,61
24	2,67	1,04	-0,10	3,61	996,39
25	2,92	1,03	-0,13	3,82	996,18
26	3,18	1,03	-0,15	4,06	995,94
27	3,45	1,03	-0,18	4,30	995,70
28	3,73	1,02	-0,20	4,55	995,45
29	4,02	1,02	-0,23	4,81	995,19
30	4,32	1,01	-0,25	5,08	994,92

Назорат саволлари:

1. 
   Кимёвий идишларнинг тозалигига қандай талаблар қуйилади.
   
2. 
   Ўлчов идишларини текшириш усуллари ва қўйиладиган талаблар.
   

4-Машғулот.
Тупроқ, ўсимлик ва ўғит намуналаридан аналитик намуна олиш ҳамда уларни анализга тайёрлаш
(6 соат)
Ишнинг мақсади: Тупроқ, ўсимлик ва ўғитларни текшириш учун намуналар олиш техникасини ўрганиш, ҳамда уларни анализга тайёрлаш.
Керакли асбоб ва реактивлар: Бурлар, белкурак, пичоқ, қоғоз пакетлар, картон қоғозлар.
Адабиётлар:
1. И.Н.Ниёзалиев ва бошқалар. «Агрокимёдан амалий машғулотлар». Тошкент, 1989
2. Б.А.Ягодин и др. «Практикум по агрохимии». Москва. Агропромиздат, 1987
3. А.С.Радов, И.В.Пустовой. «Практикум по агрохимии». Москва, 1971
4. П.И.Воскресенский «Техника лабораторных работ». Москва, Химия, 1967
5. Г.Г.Русин. «Физико-химические методы анализа в агрохимии». Москва. Агропромиздат, 1990
6. Н.Г.Зарын, Д.С.Орлов. «Физико-химические методы исследования почв». Москва.МГУ,1964
7. «Методы агрохимических анализов почв средней Азии». Тошкент, 1973
8. К.Розиқов, Э.Ўринов, М.Қодирхонов «Моддалар таҳлили ва тадқикотнинг физик-кимёвий усуллари» Тошкент, Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2003

Дала шароитида ўсимлик намунасини олиш. Агрокимёвий текширишларда дала шароитида ўсимлик намунасини олиш муҳимдир. Кўпинча бу намуналар ўсимликнинг ривожланиш даврлари бўйича олиниб, таркибидаги кимёвий ўзгаришлар ҳисобга олинади ва ўсимлик қайси ривожланиш фазасида қандай элементга муҳтожлигини ва қай миқдорда ўзлаштириши аниқланади.
Хўжаликларда экилган экинлардан агрокимёвий текширишга намуна олиш учун ҳар бир дала 2-3 та майдонга ажратилади (кузги экинлар учун эрта баҳорда, донли экинларда майса униб чиққанда, қатор ораларига ишлов бериладиган экинлар учун ягоналаш даврида, кўчат қилиб экиладиган экинларда илдиз яхши ривожлангандан кейин). Далага умумий характеристика бериш учун намуна эрта баҳорда ёки кузда олинади.
Донли экинларда бошланғич фазаларида намуна олиш учун 2-3 қатордан ўсимлик кесиб олинади. Пишиш фазасининг турли даврларида (сут пишиш, мум пишиш, тўлиқ пишиш) бошоқлардаги дон ажратиб олиниб алоҳида тортилади. Намуна олиш учун ҳам майдонча ажратилиб, унда 100 дона ўсимлик белгиланади. Ўсимликнинг ривожланиш даврларига қараб 15, 10 ва8 дона ўсимлик ажратиб олинади ва уларнинг қуруқ массаси аниқланади.
Кўп йиллик ўтлардан ўсимлик намунаси агар қаторларни ажратиш қийин бўлса ёки ёппасига экилган бўлса, унда ҳажми 0,25 м² бўлган майдонлардан олинади.
Хашаки ва қанд лавлагидан намуна олишда 40 дона ўсимлик олинади ва унинг ҳўл массаси ҳисобга олинади. Барг қисми эса қуритилиб кимёвий текширилади.
Картошкадан намуна олиш учун 40 туп ўсимлик (даланинг 5-10 жойидан) ажратилади, у ковлаб олиниб илдиздан ажратилади ва ҳул массаси ўлчаниб ўртача кўрсаткичи топилади.
Ғўзадан олинадиган намуналар унинг ривожланиш даврларига қараб 100, 25, 10 ва 5 дона ўсимликни ташкил этиши керак. Текшириш ўтказиладиган хонага келтирилган даладан олинган ўсимлик намунаси эндиликда кимёвий текшириш учун ўртача намуна вазифасини ўтайди. Ўз навбатида бу намуна керакли тайёргарликдан ўтгандан кейин (қуритиб майдаланади) аналитик намуна олинади.
Тупроқ намуналарини олиш
Машғулотнинг мақсади. Агрокимёвий тажрибалар олиб боришни, вегетацион (махсус идишларда), лаборатория ва дала тажрибалари қўйишни ўрганиш. Лаборатория ишларида тупроқ таркиби, ундаги озиқ элементлари, тупроқ эритмасининг реакциясини (ишқорийлик ёки кислоталик) аниқлаш учун даладан тупроқ намуналарини олишни ўрганишдан иборат.
Ишни бажариш тартиби. Қишлоқ экинлари экиладиган майдонларга агрокимёвий баҳо бериш учун тупроқ намуналари маълум бир даладан олинади. Алмашлаб экиш далаларида битта аралаштирилган намуна3-5 гектардан, тупроқ унумдорлиги кам фарқланадиган чўл зоналарида 8-10 гектардан олинади. Полиз сабзавот алмашлаб экиладиган далалардан намуна 1-2 гектардан олинади.
Қатор ораларига ишлов бериладиган экин далаларидан намуна олишда унинг бир қисми жўяклар ёнидан ва тепасидан, иккинчи қисми эса жўяк тепасидан олинади. Тупроқ намуналарини далага ўғит берилгандан кейин, участканинг атрофларидан, гўнг ёки ўғитлар тўпланган жойлардан олиш тавсия этилмайди.
Тупроқ намунаси унинг генетик қатламига кўра олинади. Тупроққа асосий тавсиф бериш учун намуна (баҳорда, ёзда, кузда) олинади.
Тупроқнинг асосий кимёвий хоссалари ўзгаришини ўрганишда (алмашлаб экиш далаларида, ўғитларнинг таъсирини ва мелиоратив ҳолатини аниқлашда) олинадиган намуна ернинг ҳайдов ва пастки қатламидан 0-5, 5-25 ва 25-30 см чуқурликдан олинади.
Суғориладидиган ерларга солинган ўғит тупроқ қатламларида бирхил таркалмайди, шунинг учун олинадиган намуна экин қатор орасидан яхлит олиниши керак. Бунинг учун қатор орасининг кўндаланг томонидан 10 см кенгликда 30 смчукурликда чуқурча қазилади. Ундан чиққан тупроқнинг ҳаммаси олинади.
Намуна олишда ҳар хил бурғулардан фойдаланилади. Олинган намуналар махсус халталарга ёки қутиларга солиниб унга этикетка ёзилади. Этикеткада намуна олинган жой (вилоят, туман, хўжалик, дала контур рақами), қайси қатламдан қачон ва ким томонидан олинганлиги ёзилади.