T oshkent moliya instituti

Spekulyativ hujumlar, Valyutalar kengashi va Dollarlashtirish
Tasavvur qiling, siz qichkina mamlakatda markaziy bank xodimi sifatida xizmat ko’rsatasiz. Siz va sizning fikrdosh siyosatchilaringiz valyutangizni aniq narxda belgilashga qaror qilishdi - misol uchun
dollarga nisbat peso pul birligini olaylik. Bugundan boshlab bir peso bir dollarga sotila boshladi. Oldin muhokama qilganimizdek, endi siz dollar uchun peso sotib olish va sotishga tayyorsiz. Pul hajmi avtomat tarzda valyuta kursini barqaror kurs sifatida sizning maqsadingiz bilan bir yo’nalishda harakatlanishiga imkon beradi. Bu erda ushbu reja bilan yana bir salohiyatli muammo mavjud: balki siz dollarni muomiladan chiqarib tashlashingiz mumkin. Agar odamlar markaziy bankka ko’p miqdordagi pesolarni sotsa, markaziy bankidagi dollar zahiralari tushib ketishi mumkin.
Bunday holatda, markaziy bankning qayd etilgan valyuta kursini rad etib, pesoni qadrsizlanishiga sharoit yaratadi.
Ushbu holat spekulativ hujum (speculative attack) ehtimolini kuchaytiradi - sarmoyadorlarning fikrini qayd etilgan valyuta kurslarining tashkil etilishi to’g’risidagi fikrlarini salbiy tomonga o’zgartiradi.
Deylik, biror bir salbiy sabab bilan markaziy bank valyuta kursi bog’liqligini bekor qilishlari to’g’risida mish - mishlarni tarqatdi. Odamlar markaziy bankni pesoni qiymati qadrsizlanmasdan oldin uni dollarga almashtirish uchun shoshilinch chora - tadbirlar ko’rayotganligiga qarab harakatlana boshladilar. Ushbu shoshilinch chora - tadbirlar markaziy bank zahiralarini quritdi va markaziy bankni bekor qilishiga majbur qiladi. Bunday holatda mish - mishlar o’z tahminlarining qurboniga aylanadi.
Bunday xavfli ehtimollardan qutilish uchun, ayrim iqtisodchilar 1990 yilda Argentinada tatbiq etilgan strategiyani, qayd etilgan valyuta kursi valyuta kengashi (currency board) orqali qo’llab quvvatlanishi kerak degan fikrga keldilar. Valyuta kengashi markaziy bank mahalliy valyutaning har bir birligi uchun etarli darajada xorijiy valyutani qaytarish maqsadida tashkil etadigan chora tadbirlari hisoblanadi. Bizning namunamizda markaziy bank AQSh dollarini (yoki dollar AQShda davlat obligatsiyalariga sarflandi) har bir peso uchun ushlab turdi. Peso qiymatining markaziy bankda almashtirish uchun qay tarzda o’zgarishidan qa’tiy nazar, markaziy bank hech qachon dollarni chiqarib yubormaydi.
Agarda markaziy bank valyuta kengashini (currency board) qabul qilsa, demak keyingi qadamni ham o’z - o’zidan amalga oshirishiga to’g’ri keladi: u pesonining hammasini bekor qilishi va o’z davlatiga AQSh dollaridan foydalanishga imkon yaratishi kerak bo’ladi. Bunday reja dollarlashtirish deb nomlanadi. Bu yuqori xorijiy valyuta mahalliy valyutadan ko’ra ishonchliroq zahira taklif qiluvchi va iqtisodda yuqori inflyatsiyani o’z - o’zidan sodir qiluvchi jarayon hisoblanadi. Ammo bu Panamada ommaviy siyosiy masalasi sifatida sodir bo’ldi. Agar davlat o’z valyutasini dollarga nisbatan mustaxkam bog’lasa, eng to’g’ri yo’l o’z valyutasini dollar qilishdir.
Dollardan keladigan yagona zarar nashr qilinuvchi ommaviy axborot ustidan nazoratni qoldirish uchun davlat yillik daromadini qisqarishi hisoblanadi²⁴.
Dollarlashtirish strategiyasining yagona avvzallik tomoni